BASZTY
| < Poprzednie | Następne > |
św. Katarzyny, około 1880
_i_Jacek,_1894.JPG)
BASZTY. W linii murów obronnych Głównego Miasta Gdańska, powstających od 1343, w końcu XV wieku istniało co najmniej 25 baszt. We wznoszonych od 2. połowy XV wieku fortyfikacjach Starego Miasta Gdańska i Starego Przedmieścia było ich, odpowiednio, nie więcej niż 12 i około pięciu. Początkowo budowane jako prostokątne występy w murze, wysunięte trzema ścianami przed jego linię na 1,5–4 m; długość rzutu wynosiła 9–16 m. Od wewnątrz (po stronie miasta) nie wszystkie zostały zabudowane ścianami (np. Latarniana, Narożna). Wysokość była równa lub niewiele wyższa niż sąsiednich odcinków muru i prawdopodobnie, tak jak mury, baszty zwieńczono blankami. Wedle (niezrealizowanych) planów wzniesienia w 1384 baszty przy klasztorze dominikanów trzy ściany wysunięte przed futrynę muru miały mieć grubość 10 cegieł każda, czwarta ściana, od strony miasta, grubość siedmiu cegieł. Z pierwszego okresu pochodzą dolne części czterech baszt zachowanych obecnie: Browarnej, Narożnej, Latarnianej i Na Podmurzu. Zapewne jeszcze w 3. ćwierci XIV wieku, wraz z budową muru niskiego Głównego Miasta, rozpoczęto ich podwyższanie i nakrywanie dachami.
Od końca XV wieku niektóre po raz kolejny przebudowano (Narożna, Kurkowa), część wybudowano na nowo ( Jacek i Słomiana), zaopatrując w ścięte narożniki pozwalające zwiększyć zasięg ostrzału przedpola. Od strony miasta zamknięte już były ścianą ozdabianą – układaną najczęściej w romby – mocno wypaloną cegłą, tzw. zendrówką (Latarniana, Jacek, Słomiana), lub ostrołukowo zakończonymi wnękami (Narożna). Powstające od połowy XV wieku miały formę walca, niekiedy ściętego ( Łabędź, Dominikańska, Biała, Pod Zrębem, Pod Ciemną Gwiazdą), nakryte były stożkowatymi dachami ceramicznymi. Dostosowano je do broni palnej, a nawet lekkich dział, wymieniając niekiedy drewniane stropy ostatnich kondygnacji na sklepienia ceglane (Pod Zrębem). Aby zwiększyć potencjał obronny, w górnych kondygnacjach umieszczano również szkieletowe ganki, zwane machikułami (Jacek, Pod Zrębem, św. Bartłomieja).
Od 2. połowy XVI wieku, w efekcie rozbudowywania fortyfikacji nowożytnych, straciły charakter obronny. Część z nich, głównie na Starym Mieście (Kandelera, św. Bartłomieja) i Starym Przedmieściu (Kocia), rozebrano, część adaptowano na magazyny prochowe (np. Pod Ciemną Gwiazdą, Nowa). Na Głównym Mieście zachowały się prawie w całości (w XVII wieku rozebrano jedynie Łazienną i Podkołodziejską oraz 3 baszty Podgarbarskie), adaptowane do innych funkcji lub obudowywane domami. Niektóre wykorzystywano jako budynki mieszkalne (np. Schultza, Browarna, Latarniana), inne jako magazyny (np. Narożna, Słomiana). Dzięki temu większość baszt Głównego Miasta przetrwała do 2. połowy XIX wieku. Na skutek rozwoju zabudowy miejskiej i komunikacji rozebrane zostały w całości lub częściowo baszty Schultza, Klasztorna, Mała, Dominikańska, Kurkowa, Studzienna. Spośród nielicznych zachowanych jeszcze na Starym Mieście i Starym Przedmieściu zlikwidowano wówczas: Pod Ciemną Gwiazdą i Nową.
W roku 1945 większość ocalała, grube mury zewnętrzne oparły się pożarom, uległy im jednak dachy i wnętrza. Zniszczenie zabudowy mieszkalnej wokół nich spowodowało, że część baszt pojawiła się na nowo w krajobrazie miasta (Słomiana, Łabędź). Zachowało się 12 baszt: Łabędź, Jacek, Na Podmurzu, Kotwiczników, Latarniana, Słomiana, Studzienna, Narożna, Schultza, Browarna, Biała i w ruinie (od początku lat 80. XX wieku) Pod Zrębem, stanowiąc bardzo ciekawy zabytek średniowiecznej sztuki obronnej.
| Nazwa | Data powstania | Forma | Lokalizacja | Uwagi |
|---|---|---|---|---|
| Główne Miasto | ||||
| Browarna* | połowa XIV wieku | prostokątna | w południowym ciągu muru wysokiego | odbudowana od podstaw, obecnie w zespole Dworu Miejskiego – Dom Harcerza |
| Dominikańska (do około 1741 Kiek in de Kök – „Patrz do Kuchni”, następnie Mönchenturm, w XIX wieku Blumentopf – „Donica”) |
2. połowa XV wieku | okrągła | w północnym ciągu muru wysokiego | rozebrana w 1897; polska nazwa ahistoryczna, stworzona po 1945 |
| Jacek (od około 1741 Kiek in de Kök – „Patrz do Kuchni”) |
koniec XIV wieku (po 1384) / początek XV wieku | ośmiokątna | na styku północnego i zachodniego ciągu muru wysokiego | polska nazwa ahistoryczna, stworzona po 1945 |
| Katowska (Häkerturm) |
połowa XIV wieku | prostokątna | w północnym ciągu muru wysokiego | |
| Klasztorna (Klosterturm) |
1384–1389 | kwadratowa | w północnym ciągu muru wysokiego | pełniła także funkcję danskera (ubikacji) klasztoru dominikanów, rozebrana w 1848 |
| Kotwiczników (Ankerschmiedeturm) |
początek XV wieku | kwadratowa | w południowo-wschodnim narożniku muru wysokiego | Brama Kotwiczników |
| Kurkowa | połowa XIV wieku | prostokątna ze ściętymi narożnikami | w zachodnim ciągu muru wysokiego | rozebrana w 1902, relikty zachowane w murze przy Dworze Bractwa św. Jerzego |
| Latarniana (Wehrturm in der Laternengasse) |
połowa XIV wieku | prostokątna | w zachodnim ciągu muru wysokiego | polska nazwa ahistoryczna, stworzona po 1945; zachowana w ruinie, pierwotna forma bez ściany od strony miasta, przewidziana do odbudowy jako ekspozycja średniowiecznych fortyfikacji miejskich |
| Łabędź (Schwanturm) |
początek XV wieku / 3. ćwierć XV wieku / początek XVI wieku | okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta | na wschodnim zakończeniu północnego ciągu muru wysokiego | pierwotnie baszta podzamcza, nazywana Rybacką (Fischturm) |
| Łazienna | połowa XIV wieku | w zachodnim ciągu muru wysokiego | zburzona w początkach XVII wieku w związku z budową Wielkiej Zbrojowni | |
| Mała | 2. połowa XV wieku | okrągła, ścięta od strony muru wysokiego | na styku południowego i zachodniego ciągu muru niskiego, przed Basztą Narożną | rozebrana w 1886, jej rzut powtarza taras w południowo-zachodnim narożniku Dworu Miejskiego |
| Narożna (Eckturm am Stadthof) |
1343 / połowa XIV wieku | prostokątna ze ściętymi narożnikami | na styku południowego i zachodniego ciągu muru wysokiego | |
| Na Podmurzu | połowa XIV wieku / początek XV wieku | prostokątna | w zachodnim ciągu muru wysokiego | w początkach XV wieku otrzymała przybudówkę ze ściętym narożnikiem od strony Bramy Szerokiej |
| Na Zamurzu | połowa XIV wieku | prostokątna | w południowym ciągu muru wysokiego | na zachód od Bramy na Zbytkach |
| Podkołodziejska | połowa XIV wieku | w zachodnim ciągu muru wysokiego | rozebrana w 1636 w związku z budową Starej Apteki | |
| Przy Podgarbarach | połowa XIV wieku | w zachodnim ciągu muru wysokiego, na południe od Bramy Złotej | na tym odcinku muru znajdowały się 3 baszty, które przestały istnieć w 1. połowie XVII wieku | |
| przy ul. Służebnej | połowa XIV wieku | w południowym ciągu muru wysokiego | hipotetyczne 2 baszty przy ul. Służebnej | |
| przy ul. Za Murami | połowa XIV wieku | w południowym ciągu muru wysokiego | hipotetyczne 2 baszty przy ul. Za Murami | |
| tzw. Johanna Carla Schultza | połowa XIV wieku | prostokątna | w południowym ciągu muru wysokiego | odbudowana od podstaw, obecnie w zespole Dworu Miejskiego – Dom Harcerza |
| Słomiana (Strohturm) |
koniec XIV / początek XV wieku | ośmiokątna | w zachodnim ciągu muru wysokiego | |
| Studzienna | koniec XIV wieku | prostokątna | w zachodnim ciągu muru wysokiego | rozebrana w 1902, częściowo odtworzona w latach 50. XX wieku; w przyziemiu odkryto studnię – stąd ahistoryczna polska nazwa |
| Stare Miasto | ||||
| Kandelera (Kandelersturm) |
1483 | okrągła | w zachodnim ciągu muru | zwieńczona machikułami, rozebrana w 2. ćwierci XVI wieku |
| Nad Rowem | 3. ćwierć XV wieku (?) | okrągła | w północno-zachodnim ciągu muru | 2 baszty między bramami św. Elżbiety i Bożego Ciała, polska nazwa ahistoryczna |
| Pod Ciemną Gwiazdą (Turm Finsterstern) |
3. ćwierć XV wieku | okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta | w północno-wschodnim narożniku muru | w większości rozebrana w latach 1625–1626, ostatecznie pod koniec XIX wieku |
| Pośrednia (Mittelturm) |
3. ćwierć XV wieku | okrągła | w zachodnim ciągu muru | zwieńczona machikułami, rozebrana w 2. ćwierci XVI wieku |
| Półksiężyc Targu Węglowego (Halbmond) |
3. ćwierć XV wieku (?) | okrągła | na styku z zachodnią fosą Głównego Miasta | forma zbliżona do Baszty Dominikańskiej, rozebrany około 1636–1639 |
| Prochowa | 1. połowa XIV wieku (?) / połowa XV wieku | kwadratowa | wybudowana jako baszta podzamcza północnego | |
| przy Targu Drzewnym | 3. ćwierć XV wieku (?) | w zachodnim ciągu muru | nienazwana, najprawdopodobniej prostokątna baszta między Półksiężycem Targu Węglowego a Bramą Drzewną | |
| św. Bartłomieja | 3. ćwierć XV wieku | okrągła | w północnym ciągu muru | zwieńczona machikułami, rozebrana w 1628 |
| św. Jakuba | 3. ćwierć XV wieku | okrągła | w północnym ciągu muru | być może nigdy nieukończona, rozebrana w 1628 |
| Stare Przedmieście | ||||
| Biała (Weißer Turm) |
1460–1461 | okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta | w południowym ciągu murów | przy Bramie Nowej |
| Kocia | 3. ćwierć XV wieku | w zachodnim ciągu murów | ||
| Nowa (Neuer Turm) |
3. ćwierć XV wieku | okrągła | w południowo-zachodnim narożniku murów | zwieńczona machikułami, w początkach XVII wieku zasypana przy budowie bastionu Wijbego, stanowiła jego magazyn prochowy, rozebrana w latach 1895–1897 |
| Pod Zrębem (Trumpfturm) |
1487 | okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta | stanowiła wschodnie zakończenie południowego ciągu murów | zachowana w ruinie, zawaliła się w latach 1975–1982 |
| *Tłustym drukiem opisano baszty istniejące. | ||||
