BRAMA ŻUŁAWSKA
| < Poprzednie | Następne > |
.jpg)
BRAMA ŻUŁAWSKA ZEWNĘTRZNA (KNIPAWSKA albo ELBLĄSKA), pierwotnie brama średniowiecznych umocnień Długich Ogrodów, sięgających do obecnego mostu na Opływie Motławy w ciągu obecnej ul. Elbląskiej, na wschód od ul. Głębokiej.
Jako Brama Skrajna (ad valvam extremam) wzmiankowana była w 1456. W 1463, gdy rozlane wody Wisły porwały wzmacniającą ją basteję, określona była jako Brama Żuławska (im Werderschen thore), podobnie jak w opisie przerwania sąsiedniego wału wiślanego (1487), spalenia Długich Ogrodów przez ludzi Maternów (1499) i innych wydarzeń. Po wzniesieniu kręgu bastionów Dolnego Miasta, który przeciął Długie Ogrody, pozostawiając na zewnątrz ich wschodni kraniec zwany Knipawą (Kneipab; obecne Rudno), także nową Bramę Długich Ogrodów – zbudowaną w ich ciągu w 1628 – nazywano Żuławską (1687: Werdersche Thor, oder Lang-Gartsche Thor); po 1734 używano z reguły tylko tej pierwszej nazwy.
Bramę Żuławską Zewnętrzną zaznaczono na planach Berndta (1603) i Schmeera (1615). Na widoku Aegidiusa Dickmanna z 1617 została przedstawiona jako niewielki budynek kalenicowy z przejazdem w środku. Przed bramą znajdowało się rozlewisko, do którego dochodził z Olszynki rów odwadniający, przebiegający wzdłuż Tryftu (Wygonu) Górnego albo Przedniego (obecna ul. Zawodzie), z powstałą w 1623 śluzą, zwaną później śluzą Schewena (Schoeven) (1711: Schewen Schleuse). Rozlewisko, zasilane wodą dopływającej od wschodu rzeczki Rozwójki, miało pierwotnie prostoliniowy odpływ w drugą stronę (do Motławy przy Kępie ( Ołowianka)), zwany Gęsim Rowem. Gdy Gęsi Rów ustąpił miejsca fosie nowych umocnień, przekopano od rozlewiska do Wisły odwadniający je żeglowny kanał, zwany Rowem Stagnetego. W 1711 rozlewisko miało już nieco bardziej uporządkowaną postać: szerokiej fosy z węzłem hydrotechnicznym.
Nowy budynek Bramy Żuławskiej Zewnętrznej zaczęto regularnie zaznaczać na planach, począwszy od 1696. Według opisu Wilhelma Ferdinanda Zerneckego z 1843 brama miała bardzo wąski przejazd, a po bokach wartownie z celami więziennymi dla żołnierzy. Budynek przetrwał do przebudowy, dokonanej – podobnie jak w innych bramach zewnętrznych Gdańska – zapewne w latach 70. XIX wieku, w której trakcie zastąpił go szeroki wjazd między ceglanymi pylonami. Całość zespołu bramnego wraz z osłaniającym go Fortem Desaix (z 1813, przemianowanym po 1815 na Fort Prinz Carl von Mecklenburg) rozebrano tuż po 1912. Do 1945 przetrwał tylko fragment fosy jednej z lunet (Żuławskiej), później zasypanej.
