BUTENANDT ADOLF, profesor Technische Hochschule Danzig
| < Poprzednie | Następne > |
ADOLF BUTENANDT (24 II 1903 Bremerhaven (Lehe) – 18 I 1995 Monachium (München)), profesor Technische Hochschule Danzig (THD), noblista. Syn kupca Ottona Louisa Maxa i Wilhelmine z domu Thomfohrde. Absolwent Bremerton Oberrealschule. Od 1921 studiował w Marburgu, po trzech latach w Getyndze (Göttingen), gdzie uzyskał dyplom i podjął pracę naukową: od 1927 doktor na podstawie dysertacji Über die chemische Konstitution des Rotenons, des physiologisch wirksamen Bestandteils der Derris elliptica (O konstytucji chemicznej rotenonu, fizjologicznie czynnej cząsteczki Derris elliptica (derysu trującego)), napisanej pod kierunkiem noblisty, prof. Adolfa Winhausa, w latach 1927-1930 asystent w Instytucie Chemii, od 1931 doktor habilitowany na podstawie pracy Untersuchungen über das weibliche Sexualhormon (Badania nad żeńskim hormonem płciowym), 1931-1933 docent prywatny na Wydziale Chemii Organicznej. Odkrył żeński hormon płciowy estron (1929) i jego męski odpowiednik – androsteron.
Jesienią 1932 Senatu II Wolnego Miasta Gdańska zaprosił go do objęcia kierownictwa Katedry Chemii THD, w czerwcu 1933 przybył do Gdańska zapoznać się z warunkami pracy i miastem. Po wyborach do Senatu II WMG w czerwcu 1933 i przejęciu władzy przez nazistów początkowo odmówiono mu środków na kontynuację w Gdańsku badań nad hormonami, uchodził wówczas za człowieka podejrzanego, odmówił bowiem na uczelni w Getyndze (jaki jeden z trzech docentów) podpisu pod listem wierności dla Adolfa Hitlera. Kryzys zażegnano między innymi dzięki pomocy Fundacji Rockefellera, która udzieliła pomocy finansowej na etaty i wyposażenie laboratorium w Gdańsku. Jesienią 1933 przeniósł się (ze swoim zespołem) do THD, w listopadzie 1933 podpisał deklarację wierności niemieckich profesorów Adolfowi Hitlerowi (Bekenntnis der deutschen Professoren zu Adolf Hitler). Zamieszkał przy Torgauer Weg 27 (ul. Karłowicza, obecnie Gdańsk–Strzyża). Zajmował się w Gdańsku badaniami nad hormonami płciowymi, wyodrębniając: progesteron (1934) i testosteron (1935), tworząc hipotezę o ich pochodzeniu z cholesterolu. W 1935 dzięki pomocy Fundacji Rockefellera spędził trzy miesiące w podróży naukowej po USA, odrzucił propozycję objęcia stanowiska profesora na Uniwersytecie Harvarda w Bostonie.
1 V 1936 zaakceptował propozycję objęcia kierownictwa Instytutu Biochemii Towarzystwa Cesarza Wilhelma w Berlinie (z którym to stanowiskiem wiązała się także honorowa profesura Uniwersytetu Berlińskiego). Wstąpił od razu (1 V 1936) do NDSAP i otrzymał tytuł profesora. Z Gdańska do Berlina przeniósł się jesienią 1936 z całym swoim zespołem, zamieszkał w willi w Dahlem. W funkcji kierownika Instytutu Biochemii zastąpił prof. Carla Neuberga, zwolnionego z powodu żydowskiego pochodzenia. Do czasu emigracji poprzednika z Niemiec w 1938, w tajemnicy wspomagał jego już prywatne badania (między innymi na własny koszt zorganizował mu laboratorium na przedmieściach Berlina, w przebudowanej piekarni).
W 1939 (razem z Leopoldem Ružičką, obywatelem szwajcarskim pochodzenia chorwackiego) otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii. Nagrody nie odebrał z uwagi na obowiązujący od 1937 zakaz Adolfa Hitlera przyjmowania jej przez Niemców, pod dyktando napisał list odmowny. Nagrodę odebrał (medal i dyplom, bez nagrody pieniężnej) dopiero w 1949, w konsulacie Szwecji we Frankfurcie nad Menem, po wcześniejszym badaniu przez Komitet Noblowski jego zachowania podczas wojny.
6 VI 1943 otrzymał tytuł Ehrenbürger (obywatel honorowy, odpowiednik obecnego doktora honoris causa) gdańskiej THD.
Instytutem Biochemii kierował do 1945, w wyniku bombardowań Berlina od 1944 z jego siedzibą w murach uniwersytetu w Tybindze (Tübingen). Podczas II wojny światowej pracował także na potrzeby wojska (między innymi opracowywał środki przeciwko wszom). W latach 1945–1956 był profesorem uniwersytetu w Tybindze, w latach 1956–1972 uniwersytetu w Monachium. Odkrył wówczas między innymi ekdyzon, hormon wydzielany przez owady i warunkujący przemianę larwy w motyla. W latach 1970–1972 był prezydentem niemieckiego Towarzystwa Maxa Plancka (od 1972 honorowym). 25 IV 1968 został przyjęty do Królewskiego Towarzystwa „The Royal Society” w Londynie. W 1978 z żoną Eryką odwiedził po raz pierwszy po latach Gdańsk, także swoja dawną Katedrę Chemii na obecnej Politechnice Gdańskiej. 6 X 1994 Politechnika Gdańska przyznała mu tytuł doktora honoris causa, wyróżnienia nie odebrał osobiście ze względu na stan zdrowia (pierwszy wniosek o nadanie tego tytułu, z lutego 1984, nie uzyskał akceptacji władz państwowych). Był także doktorem honoris causa uniwersytetów w Monachium, Grazu, Leeds, Madrycie, Tybindze i Cambridge.
Członek Akademii Leopoldina (od 1934, od 1960 jej członek honorowy), Akademii Nauk w Getyndze (1938), Académie des sciences de l’Institut de France w Paryżu (1974). Honorowy obywatel Bremerhaven (1960), Monachium (1985). Odznaczony między innymi Krzyżem Zasługi Wojennej (1942), Bawarskim Orderem Zasługi (1962), Legią Honorową (1969), francuskim Orderem Palm Akademickich (1972), Krzyżem Wielkim Orderu Zasługi RFN (1985), Złotą Odznaką Honorową za Zasługi dla Republiki Austrii (1994). Laureat wielu nagród, między innymi Nagrody im. Paula Ehrlicha i Ludwiga Darmstaedtera (1953).
Po jego śmierci zaczęto w RFN podnosić, że stosowane przezeń metody badań na ludzkich tkankach kolidowały z etyką naukową (np. testowanie działania grzybów pleśniowych na ludzkie wątroby), podejrzewano go o współpracę z Josephem Mengele. Zarzuty nie znalazły potwierdzenia.
Patron ulicy i szkoły w Cuxhaven, która na podstawie zgłaszanych zarzutów w 1998 rozważała rezygnację z jego patronatu. Od 30 VI 2011 jego imię nosił gdański tramwaj typu Pesa Swing 120NaG nr 1031. Ze względu na oskarżenia, 9 VIII 2017 władze miasta Gdańska pozbawiły go tego patronatu (nowym patronem tego tramwaju został Franciszek Kręcki).
Bibliografia:
Sokołowska Teresa, Profesor Adolf Butenandt na Politechnice Gdańskiej 1933–36, „Z Historii Politechniki Gdańskiej”, nr 2, 1994, s. 4–7.
