CMENTARZE NA TERENIE ŚRÓDMIEŚCIA. ZESPÓŁ U PODNÓŻA GRODZISKA
| < Poprzednie | Następne > |
CMENTARZE NA TERENIE ŚRÓDMIEŚCIA. ZESPÓŁ U PODNÓŻA GRODZISKA, po zachodniej stronie, obecnie ul. 3 Maja. Początkowo cmentarz przy szpitalu Bożego Ciała (Heiliger Leichnam-Kirchhof). Założony w 2. połowie XIV wieku dla zmarłych na choroby zakaźne pensjonariuszy szpitala, komunalny i dla innych parafii miejskich. Od końca XVI wieku (po wybudowaniu kościoła Bożego Ciała) także dla parafian. Od końca XV wieku od południa przylegał do niego oddzielony drewnianym płotem cmentarz Lazaretu (Lazarett-Kirchhof; Szpital Miejski (Lazaret przy Bramie Oliwskiej)). Od 1704 na jego miejscu powstał należący do umocnień Grodziska wał z drogą oraz fosą, tzw. Steinbocksbrill (Okulary Steinbocka, od nazwiska szwedzkiego generała, Magnusa Stenbocka, generalnego komisarza wojennego w Polsce w czasie wielkiej wojny północnej (w Gdańsku 1703), obecnie północny wjazd na Grodzisko; w miejscu fosy, od połowy XIX wieku budynek zbrojowni, Zeughaus, obecnie budynek mieszkalny).
Od początku XVII wieku sporadycznie, od 1631 stale, istniał tzw. Bauer-Kaul (Chłopski Dół), komunalne miejsce pochówków dla ubogich, niezwiązanych z gdańskimi kościołami czy szpitalami. W 1658 nastąpiła pierwsza reorganizacja cmentarza; powstał Armenkirchhof (cmentarz Ubogich), który przejął większość pochówków Lazaretu i wszystkie Chłopskiego Dołu. W związku z zarazą (dżuma) w 1709 na jego części powstał Kirchhof am Hagelsberg (cmentarz przy Grodzisku). Pozostała część cmentarza Ubogich funkcjonowała wprawdzie odrębnie organizacyjnie od cmentarza Lazaretu, ale obszary grzebalne nie były ściśle rozgraniczone (stąd nazwa z 1819: Armen - oder Pockenhaus-Kirchhof – cmentarz Ubogich i Domu dla Chorych na Ospę). W początku XIX wieku na cmentarzu przy Grodzisku chowano głównie samobójców i skazańców (stąd ówczesna nazwa – Kirchhof der armen Sünder – cmentarz Ubogich Grzeszników). Od lat 40. XVII wieku do 1809 był to najrozleglejszy cmentarz gdański, zajmujący obszar na południe i zachód (do podnóża Grodziska) od zabudowań szpitala i kościoła Bożego Ciała.
Od połowy XVIII wieku między Okularami Steinbocka a południowym wjazdem na Grodzisko powstała nekropolia Reich der Toten (Im Reiche der Todten) – Państwo Zmarłych. Około 1818, po kolejnej reformie, rozdzielono większość obszaru między parafie gdańskie. W efekcie w XIX wieku istniały tu cmentarze (od północy):
Bożego Ciała (Heiliger Leichnam-Kirchhof), obecnie ul. 3 Maja 21, założony w 2. połowie XIV wieku po południowej stronie szpitala i kościoła Bożego Ciała. Zajmował powierzchnię około 1,09 ha, na działce o kształcie nieregularnego wieloboku, lekko wznoszącej się ku zachodowi. Granica wschodnia przylegała bezpośrednio do dawnej Promenade (ul. 3 Maja). Na styku z przylegającymi od północy zabudowaniami zespołu kościoła i szpitala Bożego Ciała znajdowała się główna brama cmentarna, od niej na zachód i południe biegły aleje: dwie podłużne i trzy poprzeczne, przecinające się prostopadle i dzielące teren na nierównej wielkości kwatery. Przy głównej bramie stał niewielki prostokątny budynek, inny (może kaplica lub mauzoleum) znajdował się na końcu alei prowadzącej od wejścia na południe, tuż przy granicy działki. W północno-wschodniej części założenia, przed amboną zewnętrzną kościoła Bożego Ciała, ustawiono w rzędach ławki dla wiernych.
Pochowane tu zostały w grudniu 1807 córki księcia Wilhelma, młodszego brata króla pruskiego Wilhelma Fryderyka III: nieznana z imienia, urodzona 3 XI 1807 w Gdańsku – podczas ucieczki rodziców przed wojskami Napoleona – i zmarła tu 14 listopada, oraz 1,5-roczna Amalia, zmarła 24 listopada w Pilwie (jednym z uczniów Gimnazjum Akademickiego niosących trumienki był Matthias Gotthilf Löschin). Pochówek znaleźli na tym cmentarzu także między innymi Johann Carl Schultz i członkowie rodziny właścicieli stoczni Klawitterów. Zamknięty 8 XII 1956; w latach 60. XX wieku teren wyrównano, obsiano trawą i zamieniono na park. Zachowała się jedynie płyta nagrobna Klawitterów (po zachodniej stronie kościoła Bożego Ciała), obecnie ustawiona w obejściu z żelaznych kutych krat. Na obszarze cmentarza wzniesiono w roku 2002 pomnik Cmentarz Nieistniejących Cmentarzy.
Św. Bartłomieja I (St. Bartholomäi-Kirchhof I), ul. 3 Maja 13, ewangelicki, parafialny. Powstał w 1819 jako cmentarz kościoła św. Bartłomieja na Starym Mieście. Położony na działce o powierzchni około 0,2 ha, w kształcie pięcioboku zbliżonego do prostokąta, wydłużonego w kierunku wschód-zachód, ze ściętym narożnikiem północno-zachodnim. Granica wschodnia przylegała bezpośrednio do Promenade. Czynny do 1945, zamknięty 21 XI 1946, zlikwidowany w czasie budowy dworca PKS, którego budynek stoi na jego miejscu.
Św. Bartłomieja II (St. Bartholomäi-Kirchhof II), ul. 3 Maja 15, ewangelicki. Powstał w 1. połowie XIX wieku jako parafialny, po zapełnieniu się położonego obok cmentarza św. Bartłomieja I. Zajmował powierzchnię około 0,4 ha, w kształcie nieregularnego wieloboku mocno wydłużonego w kierunku wschód-zachód, na terenie lekko wznoszącym się ku zachodowi. Granica wschodnia przylegała bezpośrednio do Promenade. Czynny do 1945, zamknięty 21 XI 1946, zlikwidowany w czasie budowy dworca PKS.
Św. Katarzyny (St. Katharinen-Kirchhof), ul. 3 Maja 11, ewangelicki. Założony w 1818, czynny od 1819 jako parafialny kościoła św. Katarzyny. Zajmował działkę o powierzchni około 0,5 ha, w kształcie nieregularnego wieloboku, wschodnia granica przylegała bezpośrednio do Promenade. Czynny do 1945, zamknięty 24 XI 1946, zlikwidowany w czasie budowy dworca PKS.
Reich der Toten (Im Reiche der Todten (Państwo Zmarłych)), od około 1819 do niego ograniczała się pochodząca z XVIII wieku nazwa całego obszaru nekropolii. Zajmował działkę na planie nieregularnego pięciokąta, położoną na zachód od Promenade. Na wschodniej granicy działki znajdowało się wejście główne, do którego od Promenade prowadziły Steinbocksbrill (Okulary Steinbocka). Zamknięty przed wybudowaniem w latach 1880–1882 na jego obszarze części koszar dla saperów (Pionierkaserne), następnie Szkoły Wojennej.
Św. Piotra i Pawła (St. Petri- und Pauli-Kirchhof), ul. 3 Maja 10, ewangelicki. Powstał w 1819 jako parafialny kościoła św. Piotra i Pawła na Starym Przedmieściu. Użytkowany był również przez parafię kościoła św. Trójcy. Zajmował działkę o powierzchni około 0,24 ha, w kształcie nieregularnego czworokąta, zbliżonego do kwadratu, z ukośnie ściętym narożnikiem południowo-wschodnim, gdzie przypuszczalnie znajdowała się główna brama. Granica południowa biegła wzdłuż Steinbocksbrill (Okularów Steinbocka), wschodnia przylegała bezpośrednio do Promenade. Czynny do 1945, zamknięty 24 XI 1946, zlikwidowany w czasie budowy dworca PKS.
Najświętszej Marii Panny (St. Marien-Kirchhof, Neuer-Kirchhof), ul. 3 Maja 8, ewangelicki. Założony w latach 1819–1829 jako parafialny dla kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Usytuowany po północnej stronie Ogrodu Strzeleckiego i Domu Strzeleckiego im. Fryderyka Wilhelma, na powierzchni 0,69 ha, na lekkim wzniesieniu ku zachodowi, w kształcie bardzo wydłużonego w kierunku wschód-zachód wieloboku zbliżonego do prostokąta. Graniczył od północny z drogą prowadzącą na Grodzisko, przy której w latach 1880–1882 wybudowano koszary dla pionierów (Pionierkaserne, następnie Szkołę Wojenną). Czynny do 1945, zamknięty 8 XII 1956, obecnie teren tymczasowego parkingu.
Żydowski. Związany z czasami krótkiego osadnictwa Żydów w tym rejonie (1709–1740). Dokładna lokalizacja nieznana, zapewne najbliżej fortyfikacji Grodziska. Funkcjonował w latach 1710–1730 i w czasach napoleońskich od roku 1807, kiedy chowano na nim poległych w walkach, początkowo grzebanych w przydomowych ogródkach itp. Zlikwidowany w 1840 podczas rozbudowy umocnień Grodziska, szczątki zmarłych ekshumowano i przeniesiono na Chełm, na cmentarz Żydowski.
Cmentarz Nieistniejących Cmentarzy, ul. 3 Maja, w parku między kościele Bożego Ciała a dworcem PKS. Ekumeniczny symbol wszystkich nieistniejących dawnych cmentarzy, forma hołdu oddanego im w Gdańsku i zadośćuczynienia za zniszczenia. Powstał z inicjatywy kustosz Muzeum Narodowego w Gdańsku, Kaliny Zabuskiej (przewodniczyła sądowi konkursowemu), wspieranej przez radnego gdańskiego, Michała Górskiego. 21 V 1998 inicjatywę zaakceptowała Rada Miasta Gdańska. W sierpniu 2000 ogłoszono konkurs na pomnik; wpłynęło 12 propozycji, do drugiego etapu dopuszczono trzy, w połowie października za zwycięski uznano projekt Hanny Klementowskiej i Jacka Krenza (współudział: Katarzyna Bogucka-Krenz, Michał Krenz, Andrzej Wójcicki oraz rzeźbiarze Zygfryd Korpalski i Witold Głuchowski). Nagrodę drugą otrzymał zespół: artysta rzeźbiarz Tomasz Tomaszewski, współpraca prof. Alojzy Gryt, nagrodę trzecią zespół: architekt Agnieszka Andrzejewska, rzeźbiarka Ewa Kobylarczyk, konstrukcja Anna Łysz.
Kamień węgielny położono 31 X 2000, cmentarz otwarto 24 V 2002, podczas I Światowego Zjazdu Gdańszczan. Opracowany na planie trójnawowego kościoła. Nawę główną (z osią nakierowaną na pomnik (krzyż) Millenium na Grodzisku) wyznacza aleja drzew od bramy (w kształcie drzewa) ku ekumenicznemu ołtarzowi/katafalkowi z czarnego granitu, na cokole z rzeźbami fragmentów (wzorowanych na autentycznych) nagrobków różnych kultur, znakami różnych religii i różnojęzycznymi napisami, z fragmentem wiersza Kadisz Maszy Kaleko, poetki, której tomy poetyckie hitlerowcy spalili w 1933 („Setkom tysięcy, co imion nie mają na grobie / A tylko Bóg jedyny wie, jak kto się zowie / Siadłszy na sądzie, trwa z niezłomną mocą / Aby każdego z Księgi Życia skreślić / Panie, niech drzew wołanie do ciebie doleci / Ostatnie światło zapalmy dziś w nocy”). Nawami bocznymi są kwatery z fragmentami kamieni nagrobnych różnych wyznań, przeniesionymi z dawnych cmentarzy Gdańska.
