DANTYSZEK JAN, proboszcz kościoła NMP, biskup
| < Poprzednie | Następne > |
JAN DANTYSZEK (łac. Dantiscus, właściwie Johann(es) von Höfen (w wersji zlatynizowanej: Johannes de Curiis), Flachsbinder (z grecka: Johannes Linodesmon)) (1 XI 1485 Gdańsk – 28 X 1548 Lidzbark Warmiński), proboszcz kościoła Najświętszej Marii Panny w Gdańsku, biskup, dyplomata, poeta, patron gdańskiej ulicy. Pochodził z rodziny z Nadrenii Północnej, osiadłej w XIV wieku w Prusach, najpewniej w Höfen (Klonowym Dworze) koło Morąga. Dziadek Simon, zubożały w wyniku wojny trzynastoletniej (1454–1466), osiadł w Gdańsku i zajmował się powroźnictwem, stąd przydomek Flachsbinder (niemiecki: powroźnik). Najstarsze dziecko Johanna (zm. 1528 Gdańsk), gdańskiego kupca i browarnika, oraz Christiny, córki Berta Scholcze (Schultze) z Pucka (zm. 1539 Frombork). Ojciec dorobił się na handlu zbożem, przewożonym także własnym promem Wisłą do Gdańska (w którym dysponował także własnym spichrzem) i dalej własnym statkiem do Królewca. Brat Bernharda (którego zatrudnił później jako starostę zamku w Lidzbarku Warmińskim), Georga, duchownego, Katheriny, Ursuli, Anny i jeszcze jednej siostry, nieznanej z imienia. Siostra Anna byłą żoną Johanna Hannowa (Hannowiusa), ich synowie Casper (1519 Gdańsk – 6 V 1571 Frombork) i Johann (1524 Gdańsk – 23 I 1575 Frombork), byli kanonikami warmińskimi.
Pierwsze nauki pobierał w szkole w Grudziądzu, gdzie m.in. nauczył się języka polskiego, w semestrze letnim 1499 studiował w Greifswaldzie, od wiosny 1500 w Krakowie, gdzie 7 VI 1503 otrzymał stopień bakałarza. Od około 1500 pracował w kancelarii króla Jana Olbrachta, najpewniej jako pomocnik pisarza, od 1501 był pisarzem Jana Łaskiego, sekretarza króla Aleksandra Jagiellończyka i kanclerza wielkiego koronnego. Od 1503 był pisarzem króla, w maju 1504 towarzyszył Aleksandrowi podczas jego pobytu w Gdańsku, od września 1504 z królewskiego upoważnienia i jako jego reprezentant brał udział w zjazdach Stanów Pruskich. Załatwiał też sprawy prywatne, z poparciem królewskim skutecznie interweniując w sprawie korzystania przez ojca z zakupionego statku wiślanego, na co gdańska Rada Miejska nie wyrażała początkowo zgody. W 1505 w Gdańsku przedstawiał królewski projekt w sprawie przyjmowania bez ograniczeń w mieście monety koronnej i respektowania królewskiego prawa kaduka.
Mając zamiar udać się na studia, w sierpniu 1505 otrzymał wypłatę z należnego królowi czynszu gdańskiego i drogą morską przez Danię i Niemcy, następnie statkiem rzecznym przez Ren i drogą lądową przez Alpy dotarł do Włoch. Zamysł studiowania porzucił w Wenecji, odbywając drogą morską półtoraroczną podróż do Ziemi Świętej (Jafa, Jerozolima, Betlejem, Jerycho), w drodze powrotnej oglądał wybuch Etny na Sycylii, Neapol i Rzym. Po powrocie do Polski zatrudniony został w początkach 1507 w kancelarii króla Zygmunta I Starego. W latach 1508–1513 ponownie uczestniczył w zjazdach Stanów Pruskich, z królewskim upoważnieniem do prowadzenia rozmów w jego imieniu z przedstawicielami dużych miast pruskich. Naraził się wówczas władzom Gdańska, skutecznie doprowadzając do możliwości odwoływania się od jej wyroków do apelacyjnego sądu królewskiego.
Prowadził w tym czasie bujne życie towarzyskie, od 1510 należał do krakowskiego towarzyskiego klubu „opilców i ożralców”, nabawił się choroby wenerycznej, skutki której odczuwał na starość. Znajdował czas na zajmowanie się twórczością literacką, m.in. w 1510 wydał pierwszy swój zbiorek poetycki. W 1515 uczestniczył w orszaku królewskim w wielkim zjeździe w Wiedniu z cesarzem Maksymilianem I Habsburgiem, po którym od początków 1516 do połowy 1517 był polskim agentem (dyplomatą bez prawa prowadzenia rokowań) u boku cesarza, podróżując z jego dworem przez Niemcy i Włochy. Z inspiracji Maksymiliana I (i z dużymi korzyściami finansowymi dla siebie) doprowadził do zawarcia przez Zygmunta I Starego małżeństwa z Bona Sforzą. Od cesarza otrzymał tytuł szlachecki (od tego czasu podpisywał się jako Johannes de Curiis), tytuł doktora obojga praw oraz wawrzyn poetycki. Nobilitację cesarską zatwierdził Zygmunt I Stary. W następnych latach odbywał z ramienia Zygmunta I Starego i Bony specjalne misje zagraniczne (1518–1519 do Hiszpanii w sprawie zatwierdzenia testamentu po matce Bony, która pozostawiła ogromny spadek finansowy; 1522 do Niemiec, Anglii i Hiszpanii w sprawach krzyżackiej i tureckiej, w korespondencji wysyłanej do Polski posługiwał się opracowanym przez siebie szyfrem), zetknął się też wówczas z pierwszymi przejawami reformacji, w Wittenberdze spotkał się z Marcinem Lutrem i Filipem Melanchtonem.
17 X 1521 otrzymał od Zygmunta I Starego probostwo w Gołębiu w województwie lubelskim, które oddał w zarząd bratu Georgowi, ale wymagało ono więcej nakładów niż przynosiło dochodów ( Maurycy Ferber złośliwie dziwił się, że posiadacz probostwa przepłynął tyle mórz, a utonął w bagnach gołębskich). 14 IX 1523 król nominował go (po Maurycym Ferberze) proboszczem kościoła NMP w Gdańsku, choć władze Gdańska forowały na to stanowisko Tiedemanna Giesego. Nie pojawiał się jednak w mieście, kościołem zarządzali wikariusze, dochody pobierał jego ociec.
W latach 1524–1532 był pierwszym stałym posłem polskim w Hiszpanii. Oprócz działalności politycznej był wedle współczesnych „naczelnikiem biesiad i pijatyk”. Niepohamowany kobieciarz (sam pisał: „kosztowałem dziewic wszystkich krajów”), pozostawał przez kilka lat w nieformalnym związku z Isabelą Delgadą, z ich związku pochodziła córka Juana Dantisca (1527 – po 1592), późniejsza żona sekretarza cesarskiego Diego Graciána de Alderete, oraz syn Juan (1529–1531). Swawolne życie w Hiszpanii wypominał mu i sam odkrywca Ferdynand Cortés (żądając przy okazji zwrotu długu). Interesowała się nim nawet z tego powodu hiszpańska inkwizycja.
W marcu 1533 przyjął z rąk biskupa warmińskiego Maurycego Ferbera święcenia kapłańskie i 14 września został konsekrowany na biskupa chełmińskiego, w 1537 został biskupem warmińskim. Obejmując wysokie godności kościelne zmuszony był do potępienia prądów reformacyjnych, choć wcześniej śledził je z zainteresowaniem i był przez przeciwników oskarżany o sprzyjanie tym nowinkom.
Po objęciu drugiego z biskupstw osiadł w Lidzbarku Warmińskim, gdzie stworzył znaczący ośrodek nauki i sztuki. Pisał wiersze okolicznościowe i umoralniające. W elegii Jonas propheta de interitu civitatis Gedanensis (Prorok Jonasz o zniszczeniu miasta Gdańska; 1535) ubolewał nad wpływami reformacji w Gdańsku, upadkiem obyczajów, wzywał miasto do wierności polskim królom, kreślił w przeciwnym razie obraz całkowitej jego zagłady. W poemacie De nostrorum temporum calamitatibus silva (O nieszczęściach naszych czasów; 1530) podjął problem niebezpieczeństwa tureckiego i naszkicował wizję Europy od niego uwolnionej. Formę osobistego wyznania miała autobiografia Vita Joannis de Curiis Dantisci. Twórczość zamknął zbiorem Hymni aliquot ecclesiastici (Niektóre hymny kościelne; 1548).
Wedle ocen historyków był osobą twardo stąpającą po ziemi, świetnym kompanem starającym się dobrze żyć z każdym, nieustannie podkreślającym swoje zasługi i dopominającym się nagród, jako zręczny dyplomata zabezpieczał swoją pozycję działając tylko w myśl instrukcji przełożonych. Od 1945 jego imię nosi ulica w Gdańsku–Aniołkach (dawna Clüverstraße), wzniesienie morenowe o wysokości 98 m n.p.m. w Oliwie ( Góra Dantyszka), 27 IV 2011 jego imię otrzymał gdański tramwaj typu Pesa Swing 120NaG nr 1024.
