DOMINIKANIE
| < Poprzednie | Następne > |
DOMINIKANIE, Zakon Braci Kaznodziejów, żebraczy (oparty na regule św. Augustyna), założony przez św. Dominika Guzmana, zatwierdzony 22 XII 1216 przez papieża Honoriusza III. W Polsce (w Krakowie) od 1222, w Gdańsku przynajmniej od połowy roku 1226. Początkowo (pod przewodnictwem brata Benedykta) znaleźli schronienie przy kościele Bożej Rodzicielki Marii w grodzie gdańskim, 22 I 1227 przejęli od księcia Świętopełka kościół św. Mikołaja wraz z placem, ogrodem i łąką (między obecną ul. Podwale Staromiejskie, Pachołów i Tobiasza od północy, ul. Szeroką od południa, ul. Pańską od zachodu aż po Motławę na wschodzie), otrzymali także prawo połowu ryb na Wiśle, w wodach przybrzeżnych i na pełnym morzu. Otrzymali też prawo budowy jazu, stawu rybnego i młynów na Potoku Siedleckim w pobliżu klasztoru, zezwolenie na cumowanie łodzi w przystani na Motławie. Biskup włocławski zezwolił dominikanom na prowadzenie w Gdańsku działalności kaznodziejskiej, słuchanie spowiedzi i nadawanie odpustów osobom pomagającym w odbudowie kościoła św. Mikołaja i budowie klasztoru (pod obecną Halą Targową; klasztor zlokalizowany był w jej wschodniej części), a w 1235 na obsługiwanie pogrzebów gdańszczan.
W latach 30. XIII wieku prowadzili misję chrystianizacyjną na obszarach Prus (tereny Pomezanii i ziemi pasłęckiej), w latach 40. wyparci zostali z niej przez Krzyżaków. Od 1238, popierając biskupa włocławskiego i Krzyżaków będących w stanie wojny ze Świętopełkiem, znaleźli się wśród przeciwników księcia i ich rola w Gdańsku zmalała. Do normalizacji stosunków doszło za czasów Mściwoja II, który w 1278 nadał im działkę w Słupsku (postawili na niej kościół i kolejny klasztor), w 1280 potwierdził nadania ojca z 1227, w 1289 przekazał działkę pod budowę następnego klasztoru, w Tczewie.
Zespół dominikański usytuowany był poza miastem na prawie lubeckim ( Stare Miasto) albo od początku, albo od chwili budowy nowych umocnień miejskich w czasach Przemysła II. Podczas najazdu brandenburskiego w 1308 przeor Wilhelm zasugerował obrońcom grodu zwrócenie się o pomoc do Krzyżaków. Po przybyciu do Gdańska posiłków krzyżackich klasztor i kościół św. Mikołaja zostały zniszczone albo podczas szturmów Krzyżaków na miasto, albo (co prawdopodobne) profilaktycznie przez brandenburczyków i gdańszczan, likwidujących pod murami miasta obiekty mogące dać schronienie i punkt wyjścia do ataku przeciwników ( rzeź Gdańska w 1308).
Odbudowa klasztoru i kościoła św. Mikołaja w początku XIV wieku związana była ze zmianą układu przestrzennego dotychczasowego założenia. Nowy klasztor, funkcjonujący już w 1335, postawiono nie tylko na ruinach wcześniejszych obiektów i pierwotnego kościoła św. Mikołaja, ale także na terenie przyległym (na obecnym warzywniczym placu handlowym). Według nowożytnych planów (XVII–XVIII wiek) zabudowania klasztorne przylegały, oddzielone wąską ulicą, do murów obronnych Głównego Miasta Gdańska. Wejście do klasztoru (furta) znajdowało się od strony obecnej ul. Pańskiej oraz przez kościół św. Mikołaja (dwoma wejściami od obecnej ul. Świętojańskiej). Pomieszczenia składały się z domu kapituły (sąsiadującego z prezbiterium kościoła św. Mikołaja), zlokalizowanej równolegle do miejskich murów obronnych spiżarni, kuchni oraz wielkiego refektarza, do których wchodziło się z małego krużganka. Do wielkiego krużganka, naprzeciw furty klasztornej, przylegał mały refektarz. W części przylegającej do ul. Lawendowej znajdowały się zabudowania gospodarcze: browar ze słodownią (usytuowane w pobliżu murów obronnych), młyn kieratowy, piekarnia. Przy murach obronnych w XVIII wieku zlokalizowane były stajnia i wozownia.
Zabudowania klasztorne objęły cały teren, jaki pozostawiono dominikanom po regulacjach z Głównym Miastem w latach 1344–1348, kiedy ustąpili miastu obszar od ul. Lawendowej po Motławę. Dominikanie opiekowali się tercjarkami (wspólnota kobiet świeckich; zamieszkiwały w dwóch domach pod opieką klasztornego superiora: naprzeciwko chóru kościoła św. Mikołaja, na Kogelzyppel / Kagenzimpel, obecnie część ul. Pańskiej, i na Pfaffengasse, ul. Księża, równoległa do ul. Lawendowej od strony wschodniej – obecną jej część zajmuje ul. Słomiana), trudniącymi się opieką nad kaplicą św. Urszuli w kościele św. Mikołaja, nauką młodych kobiet, zbieraniem jałmużny, wyrobem świec, praniem bielizny. Zgromadzenie to zlikwidowano w 1572.
W klasztorze istniało bractwo (w 1357 przyjęto do niego cech rzeźników, 1386 cech szyprów, 1374 bractwo kapłańskie / mariańskie z kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, 1403 czeladników szewskich), od XV wieku funkcjonowało Bractwo Różańcowe, zanikłe po reformacji. Od 1421 zabroniono dominikanom pobierania jałmużny po domach prywatnych; sytuację pogorszył pożar, który w 1423 strawił klasztor i kościół św. Mikołaja. W latach wojny trzynastoletniej, w 1456, klasztor był miejscem spotkań opozycji przeciwko Radzie Miejskiej ( bunt Koggego).
W 2. połowie XV wieku dominikanie przeżywali kryzys moralny i intelektualny, od 1475 reformowani (większość gdańskich dominikanów rekrutowała się z niższych, rzemieślniczych warstw; z gdańskich rodzin patrycjuszowskich pochodzili: Mikołaj Tirgarte – w roku 1386 subprzeor, Jan Tirgarte – w 1442 przeor, Henryk Munkenbecke – przeor w latach 1420, 1422, 1430–1431, 1445–1446, Piotr Episcopi / Bischof – przeor w 1525). W efekcie na przełomie XV i XVI wieku wysoki poziom uzyskała klasztorna szkoła, nauczająca w języku niemieckim i polskim; na szczególnie wysokim poziomie stało nauczanie muzyki kościelnej. Do pobierania w niej nauk teologicznych polska kapituła prowincjonalna dominikanów w 1501 skierowała dziewięciu zakonników, w 1505 i 1512 – po pięciu. Kres szerszej działalności szkoły przyniosła reformacja, ograniczając jej rolę do szkoły katolickiej, nauczającej języka polskiego, katechizmu katolickiego i śpiewu kościelnego. W połowie XVII wieku w małym refektarzu urządzono bibliotekę.
Z chwilą nastania w Gdańsku reformacji, w styczniu 1525 Rada nakazała dominikanom opuszczenie miasta, podejmując (niedokończone) prace nad przekształceniem klasztoru w szpital. W 1526, po interwencji króla polskiego Zygmunta I Starego, dominikanie powrócili do klasztoru, którego majątek i sprzęt kościelny pozostał jednak pod nadzorem delegatów Rady. Z klasztoru wywodzili się niektórzy lokalni zwolennicy reformacji (np. Pankratius Klemme). W 1539 klasztor został częściowo zniszczony w wyniku pożaru; z powodu zarazy w 1564 pozostało jedynie dwóch zakonników. Zabudowania klasztorne ponownie przejęły władze Gdańska, wynajmując cele na mieszkania, w tym oficerom wojsk miejskich. Dzięki interwencji króla i hierarchów polskiego Kościoła katolickiego w 1567 dominikanie powrócili do klasztoru. Ponownie opuścili go w 1577, w okresie wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym. Po splądrowaniu klasztoru przez pospólstwo w jego zabudowaniach urządzono prowizoryczny szpital dla miejskich żołnierzy.
Dominikanie powrócili do Gdańska w 1578 na mocy traktatu pokojowego Gdańska ze Stefanem Batorym; w 1584, ustępując Gdańskowi m.in. z domu przy Kogelzyppel, uzyskali fundusze na renowację klasztoru. Zasady jego funkcjonowania unormowało porozumienie z 1592 między królem polskim Zygmuntem III Wazą a Radą. Dalsze zatargi z władzami Gdańska wynikały z usytuowania na terenie klasztoru warsztatów rzemieślniczych, mogących produkować na potrzeby dominikanów, ale nielegalnie wytwarzających także na rynek miejski (np. w 1765 na terenie klasztoru funkcjonowało 48 warsztatów, w których pracowało około 60 osób: szewcy, krawcy, rymarz, siodlarz, gwoździarz, balwierz, chirurg, introligator, malarz, zegarmistrz, igielnik, złotnicy, stolarz, bednarz i perukarz).
Od lat 60. XVII wieku zarzewiem konfliktu była otwarta na terenie jurydyki klasztoru apteka (w 1666 z polecenia Rady witrynę apteki zabito deskami, co doprowadziło do jej zamknięcia). Protesty Rady powodowało ponadto zbieranie jałmużny, także wśród protestantów (np. w czasie Jarmarku św. Dominika). W 1617, podczas wizytacji klasztoru, generał zakonu Damian Fonseca przeznaczył go do grupy klasztorów ściślejszej obserwancji (przestrzegającej ustaw i zwyczajów).
W XVII wieku znani byli dominikańscy teologowie z Gdańska, m.in. przeor Margonius, kaznodzieja Izajasz Kraliński, angażujący się w polemiki z protestanckimi teologami z Gimnazjum Akademickiego (np. 1636). W XVII i XVIII wieku klasztor był ulubionym miejscem pobytu w Gdańsku biskupa włocławskiego, katolickich dostojników kościelnych i świeckich. W 1718, decyzją biskupa włocławskiego Felicjana Konstantyna Szaniawskiego, dominikanie objęli działalnością duszpasterską okręg filialny parafii gdańskiej, obejmujący teren dawnych parafii kościoła św. Jana i kościoła św. Barbary (wraz z Dolnym Miastem). Od około 1775 obok Arcybractwa Różańca Świętego istniała przy klasztorze Kongregacja Boleści Jezusa i Maryi.
W 1807, po zajęciu Gdańska przez wojska napoleońskie, w klasztorze utworzono lazaret dla rannych żołnierzy. 10 X 1813, podczas ostrzału miasta przez wojska rosyjskie, bomba, która trafiła w kaplicę św. Urszuli, spowodowała pożar klasztoru. Dominikanie znaleźli schronienie w ocalałych i należących do nich domach przy ul. Świętojańskiej. W 1835, po śmierci ostatniego z dominikanów (wcześniej władze pruskie zakazały przyjmowania nowych członków), częściowo wypalony teren zabudowań klasztoru upaństwowiono. Pomieszczenia w niezniszczonych częściach klasztoru dzierżawiono różnym rzemieślnikom na warsztaty. Plan wybudowania w tym miejscu koszar upadł z uwagi na niekorzystne warunki gruntowe. W latach 1839–1840 resztki klasztoru rozebrano; plac wykorzystywano do ćwiczeń wojskowych. W 1881, po wykupieniu przez miasto od wojska, przeniesiono nań z Długiego Targu główny plac targowy. W latach 1894–1896 zbudowano na nim Halę Targową.
W 1945 dominikanie (wywodzący się z klasztoru we Lwowie) powrócili do Gdańska, obejmując kościół św. Mikołaja oraz ocalałe fragmenty dawnego klasztoru, czyli plebanię utworzonej w 1840 parafii pod tym samym wezwaniem, objęli także (do 19 II 1970) administracyjnym zarządem kościół św. Brygidy. Oprócz duszpasterstwa parafialnego podjęli szereg innych działań typowych dla swojej duchowości zakonnej. Z tych inicjatyw najbardziej znane stało się Duszpasterstwo Akademickie „Górka”, założone w 1966. Przy klasztorze działało Dominikański Ośrodek Informacji o Nowych Ruchach Religijnych i Sektach (do 2019), Dominikańska Szkoła Wiary oraz wydająca posiłki ubogim Kuchnia św. Mikołaja.
Po przemianach w 1989 dominikanie podjęli w 1991 starania o odzyskanie terenów nadanych im w 1227 przez Świętopełka (głównie placu warzywnego dochodzącego do Hali Targowej) i samej Hali, a także dziewięciu kamienic przy ul. Lawendowej). 30 IX 1999, za 2% wartości otrzymali od władz Gdańska plac między ul. Świętojańską, Szeroką, Pańską, Szklary (akt notarialny podpisano 29 X 1999), za co zrezygnowali z roszczeń. Plac przeznaczony miał być na budowę Centrum Dominikańskiego św. Jacka. Od 2000 prowadzono kompleksowe badania archeologiczne na obszarze pierwotnego (do 1308) klasztoru (realizowane przez Muzeum Archeologiczne) i przy ul. Szerokiej (realizowane przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego). Centrum Dominikańskiego nie wybudowano.
Bibliografia:
Kościelak Sławomir, Katolicy w protestanckim Gdańsku od połowy XVI do końca XVIII wieku, Gdańsk 2012, passim, zwłaszcza s. 128-133.
Możejko Beata, Kaczor Dariusz, Śliwiński Błażej, Zarys dziejów klasztoru dominikańskiego w Gdańsku od średniowiecza do czasów nowożytnych (1226/1227 – 1835), „Archeologia Gdańska”, t. 1, 2006, s. 137-214.
