GDAŃSKA GŁOWA
| < Poprzednie | Następne > |
GDAŃSKA GŁOWA, obszar położony pomiędzy ramionami Wisły Leniwki i Szkarpawy, leżący na Wielkich Żuławach, w granicach wsi Drewnica. W początkach wojny trzynastoletniej, na mocy przywileju polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka z 16 VI 1454, własność miasta Gdańska. W okresie zagrożenia szwedzkiego wybudowano tu fortyfikacje, prawdopodobnie pierwsze stałe umocnienia powstały krótko przed 1626 jako szaniec z czterema bastionami.
14 IX 1626 zajęty przez wojska szwedzkie i znacznie rozbudowany. Obsadzony silną załogą, pozwalał do 1635 kontrolować handel wiślany Gdańska. Pobierane były opłaty od przepływających do Gdańska statków wiślanych i tratew z drewnem. Zatrzymywano i konfiskowano towary potrzebne Szwedom. Po zawarciu w 1629 rozejmu w Starym Targu (Altmarku) fortyfikacje obsadzono wojskami elektora brandenburskiego. Obszar powrócił pod zwierzchnictwo Gdańska po pokoju w Sztumskiej Wsi 12 IX 1635, fortyfikacje w dużej części rozebrano. Na wieść o zagrożeniu szwedzkim w 1655 ponownie przystąpiono do dużych prac fortyfikacyjnych, odnowiony obiekt obronny obsadzono 200 żołnierzami z garnizony gdańskiego. Zdobyta przez Szwedów w lutym 1656. Rozbudowali oni fortyfikacje, dzięki czemu powstała potężna twierdza wodno-ziemna typu holenderskiego o szerokości ponad 500 m. Załoga liczyła około 600–800 osób, około 50 dział różnego kalibru, dowodził nią płk (generał major) Nicolaus (Claes) Dankwart Lillienström. Umocnienia zapewniały wojskom szwedzkim panowanie nad całą deltą Wisły i stanowiły dogodne miejsce wypadowe przeciwko Gdańskowi. W toku walk w latach 1656-1657 dwukrotnie bezskutecznie strona antyszwedzka próbowała odzyskać twierdzę.
Decydujące oblężenie przez wojska koalicji antyszwedzkiej rozpoczęło się 25 IX 1659, kilka dni później nadciągnęły główne siły z wojskowym komendantem Gdańska pułkownikiem Valentinem von Winterem na czele. Liczba oblegających wynosiła około 5500 osób, uzbrojonych w około 40 dział i moździerzy. Wojska rozpoczęły uporczywy ostrzał i bombardowanie twierdzy. Szwedzi, zdani tylko na własne siły, skapitulowali 11 XII 1659 w obecności polskiego króla Jana Kazimierza i na honorowych warunkach opuścili umocnienia 22 grudnia. W tym samym dniu wojska gdańskie w liczbie 1500 żołnierzy zajęły twierdzę. Z tej okazji wybito medal autorstwa Johanna Höhna sen. Działania wojenne ukazały, że twierdza stanowi świetny punkt oporu oraz miejsce, z którego można kontrolować cały handel wiślany Gdańska. Wziętą do niewoli załogę szwedzką rozlokowano chwilowo na Oruni i w Lipcach, 14 I 1660 w okolicach Młynisk umieszczono w tragicznych warunkach na dwóch statkach mających udać się do Szwecji. Po trzech tygodniach oczekiwania na poprawę pogody, 7 lutego statki te wyruszyły w drogę. Jeden z nich osiadł jednak na mieliźnie na gdańskiej redzie, następnie zagnany wiatrem do Pucka wyruszył w drogę dopiero 1 marca. Straty w ludziach szacowano wówczas jako bardzo duże.
Po zdobyciu twierdzy władze Gdańska początkowo planowały rozbudować fortyfikacje, w końcu jednak zdecydowano się je w dużej mierze rozebrać (2. połowa XVII wieku). Koszt ich utrzymania przekraczał możliwości Gdańska, ponadto obawiano się, że w przyszłości, zdobyta przez przeciwnika, ponownie może się stać miejscem blokady spływu wiślanego. Plan twierdzy znany jest z ryciny Erika Dahlberga opublikowanej w pracy Samuela von Pufendorfa De rebus a Carolo Gustavo (1696). W 1812 teren dawnej twierdzy został obsadzony przez Francuzów, co wskazuje, że doceniano jego strategiczne znaczenie; być może istniały tam jeszcze resztki dawnych umocnień. W czasie budowy w latach 1890–1895 nowego ujścia Wisły ( Przekop Wisły) część terenu dawnej twierdzy została zajęta przez nowe wały przeciwpowodziowe; w części wschodniej powstała w 1895 śluza odcinająca wody Szkarpawy od głównego nurtu Wisły, zwana śluzą w Gdańskiej Głowie – o konstrukcji żelbetowej, wyłożona cegłą klinkierową, długość 103 m (użytkowa 61 m), szerokość 12,50 m, głębokość 2,75 m. Od 1927 śluzę wyposażono w dwuskrzydłowe ręcznie otwierane wrota żelazne wykonane w Stoczni Klawittera. Przez śluzę wiedzie szlak wodny prowadzący z Gdańska na Zalew Wiślany. Obok od 1973 znajduje się stały most drogowy w miejsce istniejącej od średniowiecza przeprawy promowej na trasie do Malborka i Elbląga, zastąpionej w 1939 i po 1950 przez sezonowy most pontonowy.
