GDANIEC JAN, śpiewak, działacz gdańskiej Polonii
| < Poprzednie | Następne > |
JAN (Johann) GDANIEC (Gdanietz, Gdanitz) (9 VII 1915 Gdańsk – 18 III 1983 Gdańsk), działacz Polonii gdańskiej w II Wolnym Mieście Gdańsku (WMG), śpiewak operowy o głosie barytonowym. Czwarty z siedmiorga dzieci Jana (7 XII 1876 Wysin, gmina Liniewo – 14 IV 1940 obóz Stutthof), właściciela piwiarni (Bierverleger) przy Pfefferstadt 43 (ul. Korzenna), a następnie sklepu kolonialnego (Kolonialwarengeschäft) przy Böttchergasse 28 (ul. Bednarska), oraz poślubionej mu 24 V 1910 w Piasecznie Antoniny z domu Kruży vel Kruszy (11 XII 1882 Piaseckie Pole, gmina Gniew – 17 I 1968 Gdańsk). Brat Tomasza (ur. 7 III 1911 Gdańsk), Józefa (ur. 18 XII 1912 Gdańsk), Andrzeja (30 XI 1913 Gdańsk – 3 II 1941 obóz koncentracyjny Mauthausen), pracownika PKP, Władysława (23 IX 1916 Gdańsk – 2 III 1945 Gdańsk-Troyl, zginął podczas ostrzału artyleryjskiego; Przeróbka, Obóz Stutthof. Podobozy w Gdańsku, pochowany na cmentarzu na Zaspie), pracownika PKP, Stanisława (25 IX 1919 – 12 II 1942), Stefana (ur. 1921) i Piotra (ur. 1923), od 1951 żonatego z Zofią.
Posiadał obywatelstwo II WMG. Był uczniem senackiej polskiej szkoły powszechnej przy St. Johannis-Kirchhof 1/2 (obecnie nie istnieje, dawny cmentarz św. Jana), naukę kontynuował w Gimnazjum Polskim, a następnie w Polskiej Szkole Handlowej. Po jej ukończeniu pracował w Giesche Porzellan GmbH przy Hopfengasse 109 (ul. Chmielna), handlującej wyrobami Giesche Porzellanfabrik AG w Katowicach.
Działał w Związku Pracowników Kupieckich. W 1933 wstąpił do Polskiej Tajnej Organizacji Wojskowej, działającej pod szyldem Kolejowego Klubu Sportowego „Orzeł”. W latach 1935–1939 uczęszczał do Polskiego Konserwatorium Muzycznego (mającego siedzibę na drugim piętrze Dyrekcji Kolei), którego dyrektorem był Kazimierz Wiłkomirski. Śpiewu uczył się u Julii Gorzechowskiej (1892–1971). Mieszkał z rodzicami i rodzeństwem przy Pfefferstadt 43 (ul. Korzenna).
Od wczesnej młodości występował w przedstawieniach amatorskich wystawianych przez Stowarzyszenie Polsko-Katolickiej Młodzieży Męskiej, między innymi 18 IV 1927 w Hali Widowiskowo-Sportowej w sztuce Orlęta Felicji Żurowskiej opartej na historii obrony Lwowa, w której zagrał postać Gazeciarza Janka; 1 I 1928 w Domu Polskim w czasie wieczornicy z okazji poświęcenia sztandaru stowarzyszenia wystąpił w jednoaktówce Koledzy Heleny Przyjemskiej. Udzielał się jako recytator, m.in. 20 XI 1938 na akademii ku czci Chrystusa Króla deklamował wiersz Chrystus Wodzem! Chrystus Królem! Chrystus Władcą nam! Kazimierza Szymańskiego, a 3 V 1939 w Sporthalle na akademii zorganizowanej przez Polską Radę Kultury z okazji rocznicy Konstytucji 3 Maja recytował wiersz Skrzydlaci ludzie Heleny Stattlerówny.
Wstąpił do Towarzystwa Śpiewu Kościelnego „Cecylia”, w którym jego ojciec był wieloletnim członkiem zarządu. Brał udział w koncertach jako chórzysta. Po objęciu kierownictwa chóru przez Kazimierza Wiłkomirskiego w 1935 powierzano mu również partie solowe, m.in. w Mszy Wiłkomirskiego, wykonanej pod dyrekcją kompozytora 23 III 1937 w kościele św. Jakuba w Toruniu z okazji Jubileuszowego Zjazdu Pomorskiego Związku Kół Śpiewaczych. W konserwatorium brał udział w popisach klasy operowej, w której aktorstwa uczyła Adolfina Paszkowska (1884–1968). W wystawionym 25 IV 1937 w auli konserwatorium intermedium z opery Dama pikowa Piotra Czajkowskiego wcielił się w Złatagora; 25 III 1939 w sali Danziger Hof w obieżyświata Warłama w scenie w karczmie z Borysa Godunowa Modesta Musorgskiego.
W barwach Gedanii startował w zawodach lekkoatletycznych, a być może także w turniejach tenisa stołowego (źródła nie notowały imion zawodników, a członkami Gedanii byli również jego bracia Andrzej i Władysław). Jako junior brał udział w zawodach organizowanych przez Stowarzyszenie Polsko-Katolickiej Młodzieży Męskiej i Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, startując w biegach na 100 i 800 m oraz w skokach w dal i wzwyż. W kategorii seniorów występował w barwach Gedanii w skoku w dal i wzwyż, w trójskoku, skoku o tyczce, pchnięciu kulą, rzucie dyskiem i oszczepem. Ostatnie mistrzostwa wewnętrzne Gedanii z jego udziałem odbyły się 23 IV 1939.
1 IX 1939 aresztowany przez Gestapo, osadzony w Victoriaschule, skierowany do pracy przymusowej w Zivilgefangenenlager Neufahrwasser ( obóz dla Polaków w Nowym Porcie; zatrudniony do prac porządkowych na Westerplatte, w noc wigilijną grał kolędy na harmonijce ustnej) i w gospodarstwie rolnym Fritza Waschkego w Starej Wsi. Był więziony kolejno w obozie Stutthof (gdzie wspólnie z Lubomirem Szopińskim (1913–1961), byłym kolegą z konserwatorium, wykonywał pieśń Sen więźnia, napisaną przez tegoż do tekstu współwięźnia Zdzisława Karr-Jaworskiego (1908–1941)), w Außenarbeitslager Schichau-Werft (podobóz pracy [KZ Stutthof] Stocznia Schichaua) w Elblągu, w kwietniu 1940 przeniesiony do obozu koncentracyjnego (Konzentrationslager, KL, KZ) Sachsenhausen (obecnie dzielnica Oranienburga, Brandenburgia), następnie w KL Dachau, Buchenwald, Auschwitz, Arbeitslager (obóz pracy) Leitmeritz (obecnie Litoměřice, Czechy), filia KL Flossenburg. Do Gdańska powrócił po wyswobodzeniu z obozu pracy w Leitmeritz w maju 1945.
3 VI 1945 w dawnej Sporthalle uczestniczył w wiecu polskich obywateli byłego II Wolnego Miasta Gdańska, którzy apelowali do władz o sprawiedliwe traktowanie. Wygłosił wówczas przemówienie ubrany w pasiak obozowy. Zgromadzeniu przewodniczył Bronisław Budzyński. Następnie pracował w Stoczni Gdańskiej i uczył się w Państwowej Średniej Szkole Muzycznej w Gdyni przy ul. Świętojańskiej 56 (obecnie Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Zygmunta Noskowskiego przy ul. Dominika 13A), lekcje śpiewu pobierał u Kazimierza Czekotowskiego. Dyplom ukończenia szkoły odebrał w 1950, już jako solista Studia Operowego Państwowej Filharmonii Bałtyckiej ( Opera Bałtycka). Pracował tam do przejścia na emeryturę w 1976, choć współpracę ze studiem kontynuował do końca życia. Nie założył rodziny. Mieszkał przy ul. Elbląskiej 53 (obecnie ul. Długie Ogrody).
Warunki głosowe i zdolności aktorskie predestynowały go do kreowania postaci charakterystycznych i komicznych, ale z powodzeniem wcielał się również w bohaterów tragicznych. Wystąpił w przeszło trzydziestu operach, m.in. Stanisława Moniuszki (Maciej w Strasznym dworze, Dziemba w Halce, Podczaszyc w Hrabinie, Dżares i Ratef w Parii), Gioacchina Rossiniego (Doktor Bartolo w Cyruliku sewilskim, Dandini w Kopciuszku), Ottona Nicolaia (Dr Cajus i Pan Fluth w Wesołych kumoszkach z Windsoru), Julesa Masseneta (Sanczo Pansa w Don Kichocie), Josepha Haydna (Sempronio w Aptekarzu), Tadeusza Szeligowskiego (Król Łakomiec w Krakatuku), Daniela François Aubera (Lord Kockburn we Fra Diavolo), Bedřicha Smetany (Kruszyna w Sprzedanej narzeczonej), Piotra Czajkowskiego (Diabeł w Trzewiczkach, Tomski i Złatagor w Damie pikowej, Oniegin w Onieginie), Giacoma Pucciniego (Benoit i Schaunard w Cyganerii, Yamadori i Sharpless w Madame Butterfly, Ping w Turandot), Giuseppe Verdiego (Rigoletto w Rigoletto, Germont w Traviacie, Montano i Jago w Otellu), Charlesa Gounoda (Walenty w Fauście), Eugena d’Alberta (Moruccio w Nizinach), Aleksandra Borodina (Włodzimierz Jarosławowicz w Kniaziu Igorze), Modesta Musorgskiego (Warłam w Borysie Godunowie), Władysława Żeleńskiego (Arcykomtur w Konradzie Wallenrodzie), Igora Strawińskiego (Nick Shadow w Żywocie rozpustnika), Benjamina Brittena (Ned Keene w Peterze Grimesie), Engelberta Humperdincka (Piotr w Jasiu i Małgosi), Stefana Poradowskiego (Mateusz w Płomieniach), Georges’a Bizeta (Morales w Carmen), Romualda Twardowskiego (Mułła w Lordzie Jimie), Juliusza Mejtusa (Szewcow w Młodej Gwardii) oraz w operetkach Johanna Straussa syna (Dozorca więzienny Frosch w Zemście nietoperza, Żupan w Baronie cygańskim), Jacquesa Offenbacha (Król Bobeche w Szóstej żonie Sinobrodego), Karla Millöckera (Kramarz w Studencie żebraku).
10 V 1952 współzałożyciel, członek i menedżer Gdańskiej Czwórki Radiowej. Występował indywidualnie na wielu koncertach i akademiach okolicznościowych, brał udział w koncertach oratoryjnych. 17 VI 1973 wystąpił w katedrze fromborskiej, w ramach kościelnych obchodów 500. rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika, podczas których Chór im. Feliksa Nowowiejskiego z Gdańska-Wrzeszcza pod dyrekcją Jana Wrońskiego (zm. 1981 Kraków) wykonał Kantatę na Tysiąclecie Chrztu Polski ks. Józefa Orszulika. Towarzyszyła mu wówczas Krystyna Ingersleben-Borowska (1927–2014).
Członek kilku organizacji zrzeszających byłych więźniów obozów nazistowskich, m.in. Klubu Byłych Więźniów Obozu Stutthof. Od 1 XII 1952 do śmierci członek Związku Artystów Scen Polskich.
Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, odznakami „Zasłużonym Ziemi Gdańskiej” (1965) i „Zasłużony Działacz Kultury” (1965).
Zachorował w trakcie prób do kolejnej inscenizacji Halki Stanisława Moniuszki (premiera 12 II 1983, reżyser Hanna Chojnacka), w której miał grać Dziembę; zmarł po ciężkiej chorobie. Został pochowany na cmentarzu Srebrzysko w grobie matki.
Bibliografia:
Związek Artystów Scen Polskich (ZASP) Oddział w Gdańsku, akta osobowa.
Kledzik Witold, Biografie Polaków (rękopis, PAN BG sygn. Ms 5152), t. 5: biogramy (Andrzej i Władysław Gdańcowie).
„Gazeta Gdańska” recenzje.
„Dziennik Bałtycki” 1945 nr 16, 1950 nr 166, 1958 nr 117, 1964 nr 267, 1983 nr 56, 57, 59, oraz recenzje.
Gdańsk 1939. Wspomnienia Polaków Gdańszczan, opr. Brunon Zwarra, Gdańsk 2020 (przez indeks).
Państwowa Opera i Filharmonia Bałtycka. W 25-lecie istnienia, red. Bogdan M. Jankowski, Gdańsk 1971.
Trupinda Janusz, KS Gedania – klub gdańskich Polaków, Gdańsk 2015.
Wiłkomirski Kazimierz, Wspomnienia, Kraków 1971, s. 458–462, 475.
Wiłkomirski Kazimierz, Wspomnień ciąg dalszy, Kraków 1980, s. 250–251, 254–257.
