JELITKOWO
| < Poprzednie | Następne > |
JELITKOWO (1480 Lotkaw, Glottkow, 1570 Jalatkow, 1599 Glettkau, od 1949 urzędowo: Jelitkowo), część dzielnicy Gdańska Żabianka-Wejhera-Jelitkowo-Tysiąclecia ( administracyjny podział).
Wieś należąca do opactwa cystersów w Oliwie, u ujścia do Zatoki Gdańskiej Potoku Oliwskiego. Wzmiankowana w źródłach pisanych od 14 X 1480 w dokumencie opata Mikołaja Muskendorfa, potwierdzającego dawne przywileje miejscowemu sołtysowi i posiadaczowi po przodkach miejscowej karczmy Mikołajowi Soberetzkyemu. Z dokumentu wynika, że wieś jeszcze w czasach krzyżackich (najpewniej około połowy XIV wieku) lokowana została na prawie chełmińskim. Wcześniej, w czerwcu 1433, podczas najazdu wojsk polskich i husyckich ( oblężenie Gdańska w 1433), oddziały husyckie dotarły do brzegu Zatoki Gdańskiej przy ujściu Potoku Oliwskiego, najpewniej niszcząc wieś, podobnie zniszczona została podczas wojny trzynastoletniej (stąd wynikała konieczność wystawienia dokumentu z 1480). W 1570 wieś zajmowała obszar około 60 ha, zamieszkiwało tu 20 rybaków i 20 zagrodników. W latach 1611–1616, przy podziale dochodów opactwa oliwskiego na części, z których oddzielnie dochody miały przypadać opatowi oraz konwentowi, jurysdykcję nad wsią otrzymał konwent.
Wieś zniszczona w 1734 przez wojska rosyjskie (zob. oblężenie Gdańska przez wojska rosyjsko-saskie w roku 1734), do pogłębienia zapaści przyczyniła się też postawa konwentu cystersów oliwskich, niewyrażającego zgody na zmniejszenie opłat. Skarżącemu się na to sołtysowi Tessmerowi, który w okresie 1734–1749 w ogóle nie był w stanie zebrać od mieszkańców jakichkolwiek podatków, w 1752 zagrożono wygnaniem. W 1797 dzierżawcą posiadłości został Friedrich Wilhelm von Ankum. Doprowadził on do budowy czterech parterowych, długich, wielorodzinnych domów rybackich. W początku XIX wieku wieś znajdowała się na obszarze I Wolego Miasta Gdańska (WMG), stanowiąc jego północną granicę. Dowodnie w 1822 funkcjonowała tu szkoła. W latach 1877–1878 dawny trakt łączący wieś z Oliwą zmieniono w ulicę (obecna ul. Pomorska). W 1869 w 12 domach zamieszkiwało 207 osób, w 1877 w 19 domach – 257 osób. W 1884–1904 zbudowano większość zachowanych do dziś domków rybackich przy obecnej ul. Bałtyckiej.
1 IV 1907 wieś została przyłączona do Oliwy, mieszkańcy mieli prawo przez sześć lat wybierać swoich własnych reprezentantów do rady gminy Oliwa. W 1908 uzyskała z nią połączenie tramwajowe (zachowała się oryginalna poczekalnia, obecnie pawilon gastronomiczny). W 1912 na brzegu Zatoki Gdańskiej wzniesiono umocnienia wojskowe, tzw. Linker Nebenstand der Dorfbatterie (lewe boczne stanowisko baterii wiejskiej), dla 4 haubic 280 mm (opuszczonych po demilitaryzacji II WMG). W latach 20. XX wieku wybudowano ul. Bursztynową, łączącą wieś z Sopotem. W 1925 postawiono kaplicę (w jej miejscu w 1979 wybudowano kościół św. Apostołów Piotra i Pawła). Od 1 VII 1926 (wraz z Oliwą) włączone w granice administracyjne miasta Gdańska. Nie doszło do realizacji planowanego wówczas wybudowania w Jelitkowie osiedla mieszkaniowego typu „miasto-ogród” (zachowały się projekty Ottona Kloeppela).
Miejscowość zajęta przez Armię Czerwoną 25 III 1945. Po wojnie rozważano nadanie polskiej nazwy Głodkowo, w 1949 przyjęto obecną nazwę. Po 1945 przy ul. Bałtyckiej 5 uruchomiono Szkołę Podstawową nr 25 (z klasami I–IV), zamkniętą w 1960. W 1976 oddano do użytku hotel Posejdon (ul. Kapliczna 30; zob. też hotele), w 1985 hotel Marina (na części dawnych terenów Kolonii Domków Weekendowych; hotele). Funkcjonują także: hotel Moris (ul. Bursztynowa 10), Dom Wypoczynkowy „Rzemieślnik” (ul. Piastowska 206), Dwór Prawdzica (ul. Piastowska 198); w 2011 wybudowano przy ul. Jelitkowskiej 23 Centrum Obsługi Ruchu Turystycznego (czterokondygnacyjny obiekt biurowo-usługowy). Od 2005 na terenach między Parkiem Nadmorskim im. Ronalda Reagana a lasem wydmowym, przy ul. Wypoczynkowej 6–16, powstaje osiedle Neptun Park (na 671 mieszkań), przy ul. Piastowskiej 197 Apartamenty Nadmorskie, na granicy z Sopotem, przy ul. Jelitkowskiej, powstają Apartamenty przy Plaży (6 budynków trzykondygnacyjnych, 250 luksusowych mieszkań).
Młyn. W 1609 w części wydzierżawionej od cystersów przez gdańszczanina Georga Heina, nad stawem, przy drodze z Jelitkowa do Sopotu (obecnie zbieg ulic Jelitkowskiej, Pomorskiej i Kaplicznej), wybudowano młyn do przemiału kości (m.in. surowiec do produkcji kleju); dzierżawca otrzymał prawo wzniesienia letniej rezydencji z ogrodem i prawo połowu łososi w ujściowym odcinku Potoku Oliwskiego. W 1611 młyn przebudowano na tartak, sprzedany został w 1622 gdańszczaninowi Reinholdowi Wolffowi, w 1637 nabyty przez Oscara Konstantina Holtena (7 IV 1600 Gdańsk – 4 IV 1638 Gdańsk), syna rajcy i burgrabiego gdańskiego Waltera Holtena. W 1652 po przebudowie pracował jako kuźnica stali, stanowiąc własność Friedricha Ehlera, właściciela Konradshammer. W 1656 był młynem papierniczym (prowadzili go: Nicolaus Taube, w 1672 Honholt, w 1734 Sebastian Schrepmeger).
Zniszczony przez wojska rosyjskie podczas oblężenia Gdańska w 1734. Odbudowany w 1736 przez gdańskiego kupca Nathanaela Gottlieba Messerschmidta (zm. 1771 Gdańsk) i jego szwagra, kupca ze Stare Miasto i prowizora (świeckiego opiekuna) kościoła św. Katarzyny, Nathanaela Zuthera jako kuźnica miedzi, nie przynosił dochodów z uwagi na nieobniżenie opłat przez cystersów, co doprowadziło obu w 1743 do bankructwa. Na wysokość tych opłat skarżył się również w 1749 jego kolejny posiadacz, Mathias Lingk. W latach 1749–1750 w posiadaniu Lincha Pächtera, po jego z kolei bankructwie nabyty został w 1752 przez Abrahama Teuberta i przebudowany na kuźnicę żelaza, następnie w rękach kolejnych właścicieli (m.in. 1765–1792 kowala złota Gottfrieda Krügera). W 1801 nabyty przez radcę konwentu Friedricha Wilhelma von Ankuma (1747–1828 Gdańsk), w 1804 przebudowany na tartak i młyn kaszowy.
Popadł w ruinę, w 1830 miejsce sprzedane przez gdańskiego kupca handlującego zbożem i członka Rady Miejskiej Theodora Wilhelma Ankuma (syna Friedricha Wilhelma), mistrzowi młynarskiemu Johannowi Heinrichowi Drinckgerowi, zlicytowane, w 1847 nabyte zostało przez mistrza młynarskiego Falka, który uruchomił tu młyn zbożowy o trzech kołach. W latach 1858–1866 właścicielem był Adolf Tochow, w końcu XIX wieku pracował jako młyn prochowy w posiadaniu rodziny Kamerke. Wykupiony w 1908 przez zarząd kąpieliska, był siedzibą jego zarządu, następnie użytkowany w celach rekreacyjnych. Po II wojnie światowej zdewastowany i rozebrany w latach 50. XX wieku. Zachował się tylko mostek z tamą i upustem przy stawie z wysepką uporządkowaną w okresie 1978–1979 (skrzyżowanie ul. Pomorskiej i Jelitkowskiej, przy pętli tramwajowej).
Kurort. Najmłodsze kąpielisko gdańskie, od około 1875 odwiedzane przez mniej zamożnych letników, chociaż już w pierwszych latach XIX wieku (za czasów Friedricha Wilhelma von Ankuma) władze Gdańska rozważały możliwość jego założenia. W 1893 przy wylocie Brösenerstraße (następnie Kapellenstraße, obecnie ul. Kapliczna) powstało pierwsze kąpielisko, uruchomione przez Reinholda Kamerkego, właściciela młyna oraz zbudowanych przy nim trzech gospód i sklepu. Do wzrostu popularności przyczyniło się połączenie w 1908 z Oliwą linią tramwajową.
W 1909, po rozbiórce prowizorycznej zabudowy kąpieliska, władze gminy w Oliwie wybudowały przy plaży dom zdrojowy (Kurhaus) z restauracją, bufetem kawowym i dużymi salami przeznaczonymi do odpoczynku podczas brzydkiej pogody (dzierżawcy: w 1914 Oscar Kock, w 1928 Lucas Wenz), drewniane łazienki dla pań i panów oraz molo z platformą, do której przybijały statki żeglugi przybrzeżnej z Gdańska i Sopotu. Projekt hali powstał w pracowni oliwskiego architekta Kurta Arnheima. Budynek otoczony został położonym metr niżej tarasem ziemnym, usytuowanym w taki sposób, aby nic nie zakłócało widoku kontemplującym go przez olbrzymie okna kuracjuszom. Część północna otrzymała duże, przeszklone okna, otwierające widok na trzy strony: na morze i zalesione oliwskie wzgórza. Wraz z domem kuracyjnym założono niewielki, zaprojektowany w swobodnych formach park. Do jego atrakcji, poza widokiem na morze, należał widok na otoczony starymi drzewami młyn i staw młyński, które zostały włączone do kompozycji, a także przepływający nieopodal Potok Oliwski, przez który przerzucono malownicze drewniane mostki. W północnej części parku założono korty tenisowe. W północnej części Jelitkowa powstała Wochenendkolonie Glettkau-West (Kolonia Domków Weekendowych Jelitkowo-Zachód).
Właścicielami kolejnego domu kuracyjnego: Ostsee-Hotel przy Brösenerstraße 1 byli: w 1910 Ferdinand Nötzel (dzierżawcą był Stephan Jäger), w latach 1914–1925 Theodor Fox. Wzdłuż brzegu, w stronę Sopotu i Brzeźna, poprowadzono nadbrzeżną promenadę, przy której dla wygody spacerowiczów ustawiono ławki (biegła przez środkową aleję południowej części obecnego parku). Podczas styczniowego sztormu w 1914 część kąpieliska uległa zniszczeniu. Odbudowano molo i łazienki, do hali plażowej dobudowano drewniane, parterowe skrzydło z dużymi przeszklonymi oknami, osłaniające kuracjuszy przed chłodnymi północnymi wiatrami, przed nim urządzono ogródek kawiarniany. Tworzyły go posadzone regularnie lipy, pod którymi ustawiano składane meble, u nasady mola drewniane ławki. Obecnie ubytki drzewostanu i nowe nasadzenia zatarły dawny układ przestrzenny. Molo spacerowe, łazienki i przeszklone skrzydło hali plażowej nie istnieją, dom zdrojowy, w którym obecnie mieści się restauracja Parkowa (wcześniejsza nazwa: Szalanda, obecna od 1993, ul. Pomorska 57), został mocno i nieumiejętnie przebudowany. Resztki zrujnowanego mola (około 200 pali stanowiących podporę pomostu) ostatecznie usunięto w lipcu 1964. O dawnej świetności parku przypominają tylko rzędy wspaniałych formowanych lip na wschodnim tarasie – pozostałość ogródka kawiarnianego.
