JEZUICKA GÓRA
| < Poprzednie | Następne > |
JEZUICKA GÓRA (Jesuitenberg; wcześniej, w XVI–XVIII wieku: Breberg, w XIX-XX wieku: Englershöhe, po 1945: Anielinki), wzniesienie na zachód od Starych Szkotów, jedna z wyniosłości w paśmie wzgórz nad Kanałem Raduni, od wschodu zamykających masyw Wysoczyzny Gdańskiej. Od 1592 Brebergiem nazywano także osobną jurydykę w obrębie górnej części Starych Szkotów, podarowaną przez biskupów włocławskich jezuitom. Według niepotwierdzonych informacji z inwentarzy biskupów (Informatio circa fundos Collegii Gedanensis… z 1721) nazwa Breberg pochodziła od nazwiska osadników, którzy zamieszkiwali tu w XVI wieku. Grunt jezuicki pierwotnie nazywano Ufenbreberg (niem. brzeg, skraj, podnóże Brebergu), w wariancie z 1736: Offenberg. Ostatecznie przyjęła się skrócona wersja Breberg, używana także na określenie wszystkich innych parcel jezuitów w Starych Szkotach, łącznie z gruntem na tzw. Krótkiej Redze.
Właściwy Breberg był pasem ziemi szerokości około 40 m, schodzącym od czoła wzniesienia aż do Kanału Raduni, znajdującym się na północ od obecnego kościoła św. Ignacego, w rejonie obecnej ul. Szkockiej. Na pierwotnie pustym gruncie planowano budowę jezuickiego Kolegium Gdańskiego, z czego (ze względu na ukształtowanie terenu) zrezygnowano. W połowie XVII wieku nad kanałem zbudowano menonicką farbiarnię i warsztat pasamoników (rzemieślników zajmujących się wyrobem pasów, frędzli i taśm do obszywania ubrań i tkanin; stąd „pasmanteria”) , prewencyjnie zniszczony w 1653 przez ekspedycję gdańskich żołnierzy – sprawa trafiła przed sąd grodzki skarszewski, nie zyskując jednak formalnego rozstrzygnięcia. W 1656 wraz ze Starymi Szkotami został w całości zniszczony. Po 1681 ponownie zasiedlony, w 1692 było pięć domów (w tym dwie emfiteuzy (rodzaj dzierżawy), w XVIII wieku dzierżawione przez drobną szlachtę). W 1710 funkcjonował osobny urząd sołtysa, w 1757 określany mianem sędziego (jak w Starych Szkotach), przed kasatą jezuitów był nim najczęściej brat zakonny, z ramienia Kolegium zarządzający posiadłością. Podczas oblężenia Gdańska w 1734 jurydyka została po raz kolejny zniszczona. W 1753 istniały tu dwie karczmy (jedna o nazwie Stadt Danzig (Miasto Gdańsk), w spolszczonej wersji Stadancyk). W 1766 było 28 domów oraz trzy emfiteuzy zamieszkane przez 70 rodzin. W 1773 Breberg liczył łącznie 255 mieszkańców, głównie rzemieślników: krawców, szewców, kaletników, stolarzy, robotników dniówkowych; znajdowała się tu bliżej nieokreślona szkółka (dla dziewcząt?) z żeńską obsadą.
Po sekularyzacji dóbr kościelnych Breberg włączono wraz ze Starymi Szkotami w obręb Zjednoczonego Miasta Chełm. Na przełomie 1806 i 1807 – w ramach przygotowań do spodziewanego oblężenia – wybudowano tu prowizoryczny szaniec w formie ziemnej lunety, zdobyty przez wojska napoleońskie w początku oblężenia, w marcu 1807. Szaniec przebudowano i broniono również podczas oblężenia 1813 roku (opanowany przez Rosjan 10 października i wykorzystany do ostrzału Spichlerzy). Po zniszczeniach w latach 1807 i 1813 pozostawał przez dłuższy czas nieodbudowany. Po 1829 wznowiono prace fortyfikacyjne na szczycie wzgórza (zob. fortyfikacje). W latach 1829–1832 wzniesiono ziemny szaniec wyposażony w murowaną reditę (w późniejszym czasie dwukondygnacyjną, tzw. krzyżową). Po 1840 nadano mu cechy typowej fortyfikacji nowopruskiej w formie spłaszczonego pięcioboku, obmurowano suchą fosę, w 1858 ukończono dwie kaponiery, w 1859 dobudowano dwie poterny łączące kaponiery z majdanem. W latach 1863–1864 powstały galerie strzeleckie, w 1867 magazyn prochowy, laboratorium amunicyjne i – prawdopodobnie już wówczas - stalowo-betonowe wartownie na wale, jedne z pierwszych tego typu budowli w Prusach (i na świecie). Fort otrzymał nazwę Jesuiter Schanze (Jezuicki Szaniec) i został połączony z miastem specjalnie wybudowaną drogą, wyprowadzoną z ul. Neuweinberg (obecnie ul. Cienistej). Obsługiwali go żołnierze z regimentu stacjonującego w koszarach Wijbego na Starym Przedmieściu. W 1920 na mocy traktatu wersalskiego fort zdemilitaryzowano.
Od schyłku XIX wieku stopniowo odtwarzano na wzgórzu i wokół niego zabudowę cywilną. W 1909 na gruntach dawnej osady Breberg funkcjonowała psiarnia. W okresie międzywojennym pojawiła w tym miejscu uliczka Am Breberg (po 1945 ul. Szkocka), obecnie teren ogrodów i zabudowy willowej. Po 1920 roku na wzgórzu przylegającym od zachodu do fortu powstała kolonia mieszkaniowa. Złożona ostatecznie z ponad 50 niewielkich, najczęściej drewnianych domków jednorodzinnych, ze zwyczajową dla tego rodzaju osiedli nazwę Englershöhe (Anielskie Wzgórze). Nazwą tą objęto z czasem nie tylko uliczkę przyległą do obwarowań fortu, ale także wspomnianą drogę dojazdową do ul Cienistej. Około 1940 nazwę rozciągnięto także na fort, zaznaczany odtąd na planach jako Jesuiter Schanze Englershöhe.
Dwukondygnacyjna redita uległa zniszczeniu w 1945. Osiedle i ulicę przemianowano po II wojnie światowej na Kolonię Anielinki. Szaniec otrzymał w ciągu tej ulicy numer 1A. W 1956 zaadaptowano go na magazyn, w fosie zbudowano samowolnie dwie duże hale na betonowych fundamentach. Ingerowano również w przestrzeń kaponier i potern, betonując przejścia pomiędzy pomieszczeniami. W 1968 obiekt wpisano do rejestru zabytków. W dalszym ciągu wykorzystywano go jednak do celów gospodarczych, między innymi hodowli pieczarek, kur, produkcji płyt CD. Od około 1971 do 2000 dzierżawcą pomieszczeń magazynowych w forcie była Spółdzielnia Gastronomiczno-Handlowa „Neptun”. 21 III 2000 Przedsiębiorstwo Gospodarki Mieszkaniowej (PGM) Śródmieście na polecenie prezydenta Pawła Adamowicza przejęło w administrację cały teren fortu. Podjęto czynności zabezpieczające, usunięto hale magazynowe, uporządkowano teren. Po likwidacji PGM-ów pieczę nad terenem fortyfikacji przejął Gdański Zarząd Nieruchomości Komunalnych. Koszty rewaloryzacji wyceniono na 9 mln zł. Po nieudanej próbie scedowania obiektu w gestię Centrum Hevelianum oraz Bractwa Kurkowego „Strzelec”, w latach 2014-2017 fort wykorzystywało jako siedzibę Stowarzyszenie Motocyklowe „Cruiseriders North”.
Bibliografia:
Kocińska Karolina, Szaniec Jezuicki ul. Kolonia Anielinki 1A w Gdańsku (opracowanie Gdańskiego Zarządu Nieruchomości Komunalnych, Zakładu Budżetowego, Gdańsk 2007–2010).
Kościelak Sławomir, Jezuici w Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Gdańsk–Kraków 2003, s. 68-71.
Kościelak Sławomir, Breberg – jezuicka posiadłość w Starych Szkotach, „Teki Gdańskie”, 4, 2002 (2003), s. 53-83.
Strzok Igor Zbigniew, Fortyfikacje XIX-wiecznego Gdańska, w: Fortyfikacje Gdańska, red. Grzegorz Bukal, Gdańsk 2006, s. 20-47.
