KALWINI W GDAŃSKU
| < Poprzednie | Następne > |
św. Piotra i Pawła umieszczone
na bramie cmentarnej
KALWINI W GDAŃSKU. Jedno z wyznań chrześcijańskich powstałych w wyniku reformacji, zwane też ewangelicko-reformowanym. Stosownie do poglądów i nauk założeń wzorcowej gminy w Genewie i ideologa tej grupy, Jeana Cauvina (Jana Kalwina), kalwinizm odrzuca między innymi prymat papieża. Głosi ideę wybraństwa (predestynacji) w osiągnięciu zbawienia, dominacji osobistej moralności nad dogmatami i kultem, propaguje całkowite obrazoburstwo, a w organizacji Kościoła – demokratyczny ustrój synodalny, polegający na zakładaniu autonomicznych gmin.
W Gdańsku pojawili się po uzyskaniu przywileju wyznaniowego (w 1557; luteranie), niektórych kaznodziejów oskarżano o kryptokalwinizm, zwłaszcza w sporze ozjandrystów z filipistami, następnie zaś po 1562 – w sporze o tzw. formułę zgody (Formula Concordiae). W 1567 Rada Miejska nakazała wszystkim działającym w mieście protestanckim duchownym odrzucić poglądy Kalwina w doktrynie o Eucharystii. Po tym roku osiedli na przedmieściach Gdańska pierwsi kalwińscy uciekinierzy z Niderlandów. W latach 1570–1580 ich duchowym opiekunem był Peter Jansen z Delft, w okresie 1580–1585 Josua Lagus ze Słupska. Po 1592 emigranci z Niderlandów masowo powracali do kraju, nielicznych pozostałych wchłonęły gdańskie gminy kalwińskie. W 1573 dekret luterański Rady Miejskiej określił kalwinizm mianem sekty i zakazał jego propagowania.
Podczas wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym w 1577 kalwińskim najemnikom w służbie miasta (z reguły Szkotom) oddano czasowo do dyspozycji katolickie świątynie: kościół św. Mikołaja i kościół św. Brygidy, a posługiwał im Joachim Moldenhauer, jednocześnie kaznodzieja w kościele św. Elżbiety. Od 1578 działał w mieście Jakob Fabricius, z czasem główny przywódca kalwinów w Gdańsku, od 1580 rektor Gimnazjum Akademickiego, gdzie również stworzył silną grupę zwolenników tego wyznania. Po 1581 propagatorem kalwinizmu był kaznodzieja z kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (NMP), Peter Praetorius. W 1586 doszło do sporu w gdańskim Ministerium Duchownym o desygnowanie na stanowisko diakona w kościele św. Katarzyny kalwinisty Samuela Lindemanna. Zapoczątkowało to otwarty konflikt między luteranami a kalwinami i dążenie tych ostatnich do przejęcia pełni władzy, tak duchownej, jak i politycznej w Gdańsku (tzw. druga reformacja – kalwińska reforma życia społecznego, rozumiana jako dokończenie luterańskiej reformacji pierwszej, czyli reformy doktryny religijnej). Doszło do rozłamu w Ministerium Duchownym, gdzie było 11 kalwinów i siedmiu luteran (w pełnej gestii tych pierwszych pozostały: kościół św. Bartłomieja, kościół św. Piotra i Pawła, kościół św. Elżbiety), oraz w Radzie: 10 kalwinów wobec ośmiu zwolenników nauki Lutra. Spór doprowadził w 1587 do zamknięcia na kilka miesięcy Gimnazjum Akademickiego, wprowadzenia moratorium na głoszenie kazań w kościele NMP (dla kalwinisty Praetoriusa i luteranina Johanna Kiteliusa), a w latach 1589–1590 do konfliktu i rozruchów, spowodowanych usuwaniem obrazów w kościele św. Piotra i Pawła (bronionych przez luterańskie pospólstwo). Po 1590 w zborach kalwińskich wprowadzono język niemiecki w liturgii, zrezygnowano ze świec, szat liturgicznych i słuchania spowiedzi, po 1593 wprowadzono zwykły chleb zamiast komunikantów. Radykalizm zmian spowodował w okresie 1593–1597 nowy okres sporów i rozruchów.
W 1597 Rada Miejska (w większości kalwińska) uznała, że kalwinizm obejmuje przywilej wyznaniowy króla Stefana Batorego z 1577, co jednak w dalszym ciągu kwestionowali luterańscy członkowie miejskiej społeczności. Do wybitnych kalwinów zaliczali się na przełomie XVI i XVII wieku, obok Fabriciusa, burmistrz Gerhard Brandes oraz wicerektor gimnazjum, filozof i teolog Bartholomäus Keckermann. W 1605 kalwini osiągnęli apogeum swoich wpływów w Gdańsku. Przeważali pośród rajców, ławników, Trzeciego Ordynku, urzędników miejskich, prawników, lekarzy, nauczycieli Gimnazjum Akademickiego i szkół parafialnych. W mieście, oprócz trzech wspomnianych kościołów, kontrolowali w pełni także czwarty: kościół św. Trójcy, stanowili niemal 100% obsady zborów na tzw. Wyżynach Gdańskich oraz większość na Żuławach.
W kolejnym sporze między kalwinami a luteranami (1605–1612) ci drudzy uzyskali wsparcie króla polskiego Zygmunta III Wazy. Dekret monarchy z 1612 zagwarantował dostęp do urzędów miejskich jedynie luteranom i katolikom (tym ostatnim tylko w teorii). Ze względu na wpływy i majątki wielu kalwinów nadal zostawało burmistrzami, rajcami i ławnikami, jednak dekret położył kres ich ideowej ekspansji. Około 1630 stanowili 9,1% ogółu mieszkańców Gdańska (5700 osób). Po śmierci Fabriciusa (1629) na forum gdańskich ordynków w latach 1636–1637 ponownie dyskutowano legalność kalwińskiego wyznania, kalwini utracili wpływ na Gimnazjum Akademickie, a po śmierci kaznodziei Georga Pauli (1650) możliwość głoszenia kazań w kościele św. Trójcy. Spór o ambonę tego kościoła (1650–1651) – mimo wsparcia kalwinów przez wpływowych magnatów z Rzeczypospolitej także wyznania kalwińskiego (między innymi Radziwiłłów z linii birżańskiej) oraz mediacji niderlandzkich Stanów Generalnych – zakończył się ugodą w 1651 (pod egidą króla polskiego Jana Kazimierza). Ograniczyła ona liczbę kalwińskich zborów do dwóch: kościół św. Elżbiety dla Starego Miasta i kościół św. Piotra i Pawła dla Głównego Miasta i Starego Przedmieścia.
Jednocześnie kalwini uzyskali jednak formalne równouprawnienie z luteranami w dostępie do urzędów. Duchowni obu autonomicznych kalwińskich gmin tworzyli stosownie do ordynacji z 1670 siedmioosobowe Kolegium Seniorów, złożone z pastorów, diakonów, kaznodziejów zwyczajnych i nadzwyczajnych. Podlegały mu wszystkie instytucje związane z tymi gminami, szkoły, kasy kościelne, kasy ubogich. Do nowych sporów i ataków na kalwinów ze strony luteran doszło w latach 1673–1675 w odpowiedzi na działalność kalwińskiego rektora Gimnazjum Akademickiego Aegidiusa Straucha. Podczas sporu cechów gdańskich z Radą Miejską za króla polskiego Jana III Sobieskiego kosztem kalwinów zamierzano zaspokoić żądania katolików, do czego jednak nie doszło.
W 2. połowie XVII wieku nastąpił spadek liczebności kalwinów, w 1700 stanowili oni około 5,8% ogółu ludności miasta (3700 osób). Tendencji spadkowej nie zapobiegło powstanie dwóch kalwińskich gmin etnicznych, francuskiej (po 1685, tj. po wypędzeniu hugenotów z Francji) i angielskiej (około roku 1692). Gmina francuska miała swój dom modlitwy przy Hintergasse 217 (od 1853 nr 22; ul. Za Murami) na Głównym Mieście, związana z nią była między innymi rodzina Chodowieckich ( Daniel Chodowiecki). Gmina angielska początkowo miała dom modlitw przy Frauengasse (ul. Mariacka), następnie przy Hintergasse, w kamienicy Aleksandra Becka. Od 1707 mieścił się on przy Heilige-Geist-Gasse 80 (ul. św. Ducha), w dawnym domu gildii szyprów. Około 1765 związany był z nią Richard Jameson, nauczyciel i wychowawca między innymi Johanny Schopenhauer. W latach 1793–1807, po zagarnięciu Gdańska przez Prusy, mimo protestów gminy, z kościoła św. Elżbiety uczyniono luterański zbór dla gdańskiego garnizonu (zwrócony kalwinom w 1807).
W 1. połowie XIX wieku następował stopniowy zanik wyznawców kalwinizmu w Gdańsku. W 1800 stanowili około 2,7% ogółu populacji (1000 mieszkańców). W 1806, przed wkroczeniem wojsk napoleońskich, Gdańsk opuścili Anglicy, a ich zbór przejęli menonici (oficjalnie gminę angielską wykreślono z tabel ruchu naturalnego w 1846). W latach 1807–1814 wojska francuskie uczyniły z kościoła św. Piotra i Pawła magazyn.
W 1814, po upadku I Wolnego Miasta Gdańska, zaprzestała działalności gmina francuska, oficjalnie wykreślona z rejestrów w 1819. Ostatnim jej pastorem był Johann Robert Bocquet (1741 – 19 IV 1823 Gdańsk). W 1817 w Królestwie Prus ogłoszono unię łączącą luteran i kalwinów w jedną chrześcijańską wspólnotę ewangelicką pod egidą monarchy (Fryderyka Wilhelma III). Ze względu na opór, jaki wywołała próba całkowitej unifikacji obu wyznań (z pominięciem istotnych różnic doktrynalnych), w 1834 monarcha ten wydał nowe rozporządzenie w sprawie unii, godząc się na autonomię wewnętrzną ewangelików reformowanych, a zaprowadzając jedynie zewnętrzną wspólnotę organizacyjną. Mimo tych korzystnych rozstrzygnięć w dalszym ciągu następował regres kalwinizmu w Gdańsku.
W okresie 1820–1845 gmina przy kościele św. Piotra i Pawła wynajmowała swój zbór dla luterańskich nabożeństw pruskiego garnizonu. W 1844 roku zaprzestała ostatecznie działalności kalwińska gmina przy kościele św. Elżbiety (ostatni kalwiński kaznodzieja zmarł w 1838), a jej obiekt przejął również garnizon. Od tego momentu pozostali kalwini skupili się w gminie św. Piotra i Pawła na Starym Przedmieściu. W 1894 dokonano nowego podziału kompetencji parafii ewangelickich w Gdańsku, z gminy św. Piotra i Pawła czyniąc parafię personalną dla wszystkich ewangelików reformowanych Gdańska, Sopotu i całego okręgu gdańskiego. W 1922, w ramach II Wolnego Miasta Gdańska, nastąpiło jeszcze ściślejsze powiązanie gminy z kościołem ewangelickim, poprzez włączenie jej do Parochialverband Evangelischer Kirchengemeinden (Związek Ewangelickich Gmin Kościelnych) i likwidację autonomii finansów. W tej formie dawna gmina kalwińska dotrwała tu do 1945, ulegając wówczas ostatecznej likwidacji. Jej ostatnim pastorem był Erwin Pritzel, zmarły w 1945 w Gdańsku, tuż po zakończeniu działań wojennych.
