KOMISJA MORSKA
| < Poprzednie | Następne > |
KOMISJA MORSKA. Komisja królewska powołana w związku z realizacją polityki morskiej króla polskiego Zygmunta Augusta, działająca w Gdańsku w latach 1568–1572, była zaczątkiem urzędu do spraw morskich. Powołana decyzją króla Zygmunta Augusta 24 III 1568, miała na celu przejęcie istotnych dla jego polityki morskiej kwestii, w tym nadzoru nad polską flotą kaperską, będącą namiastką floty wojennej. Komisji, liczącej siedem osób, przewodził kasztelan gdański Jan Kostka (zasiadający później również w komisji Karnkowskiego); w jej skład wchodzili opat oliwski Kaspar Geschkau (jednocześnie członek komisji Karnkowskiego), starosta jurgeborski Krzysztof Konarski, dworzanin królewski Andrzej Swarożyński, szczecińscy kupcy i bankierzy królewscy – Stephan i Johann Loitzowie oraz Valentin Überfeld (jedyny gdańszczanin w tym gronie, pełniący funkcję inspektora lasów królewskich na Litwie). Komisję tworzyli zatem w większości ludzie wyraźnie niechętni Gdańskowi (Kostka, Geschkau) bądź zainteresowani złamaniem monopolu Gdańska w handlu morskim.
Spodziewając się oporu władz miejskich, działający na terenie Gdańska komisarze mieli być wyłączeni spod jurysdykcji Rady Miejskiej. Kompetencje komisji określono w sposób ogólnikowy: miała zapewnić pokój ziemiom pruskim, bronić portów przed atakami nieprzyjacielskich wojsk, dbać o militarną obecność Rzeczypospolitej na morzu, chronić handel morski. W praktyce aktywność komisji koncentrowała się na budowie floty kaperskiej (później również na budowaniu regularnej floty wojennej), nadzorowaniu działalności kaprów królewskich oraz zwalczaniu tzw. żeglugi narewskiej (blokady morskiej Wielkiego Księstwa Moskiewskiego w związku z wojną inflancką).
Źródła finansowania komisji oparte zostały na dochodach z ekonomii malborskiej i królewszczyzn pruskich, w tym wpływy ze sprzedaży w Gdańsku pochodzących z nich towarów leśnych. Od 3 VII 1569 komisja czerpała również dochody z królewskich komór solnych w Bydgoszczy i Toruniu, z koncesji na poszukiwanie minerałów na terenie Rzeczypospolitej; przyznano jej ponadto dochody z trzech starostw (Połąga, Kretynga i Gozdawa) oraz dochody z prawa kaduka. Tak znaczne uposażenie, a także zgoda króla na prowadzenie przez komisarzy operacji handlowych, wynikały z dodatkowego zadania postawionego przed komisją, a mianowicie spłaty długów wojennych króla zaciągniętych na wojnę w Inflantach (1563–1570).
Decyzja o powołaniu komisji przekreślała możliwość prowadzenia przez Gdańsk własnej polityki morskiej, co spowodowało ostrą reakcję władz miejskich, które uznały to za naruszenie praw i przywilejów oraz akt wrogości wobec miasta. Na czele opozycji antykrólewskiej stanęli burmistrzowie Georg Kleefeld i Constantin Ferber oraz rajca Albrecht Giese. Wkrótce doszło do kilku incydentów wymierzonych politycznie przeciw królowi i komisji, będących zarazem próbą pozbycia się z Gdańska kaprów królewskich, których działalność narażała miasto na reperkusje stron trzecich. Rada Miejska wykorzystała zajście, które miało miejsce w nocy z 17 na 18 VI 1568, gdy kaprzy królewscy napadli i ograbili kaszubskich chłopów przybyłych z towarami do miasta; 23 VI 1568 skazano 11 kaprów na ścięcie, po czym w trybie natychmiastowym wyrok wykonano. Zignorowano tym samym żądania komisarzy królewskich przekazania kaprów ich jurysdykcji. Niedługo potem komendant twierdzy w Wisłoujściu, Jost Zander, polecił ostrzelać z armat wchodzące do portu gdańskie okręty kaperskie, z których jeden zatonął.
Sprawa ta wywołała reakcję ze strony Zygmunta Augusta w postaci powołania 18 IX 1568 komisji Karnkowskiego, jak również wszczęcia w 1569 przeciw Gdańskowi postępowania przed sądem sejmowym. W grudniu 1569 komisja przystąpiła do budowania floty wojennej; postanowiono wystawić w pierwszej kolejności trzy jednostki, których budowę, ze względu na wrogą postawę Gdańska, przeniesiono do Elbląga.
W roku 1571 ogłosiła w imieniu króla 28 artykułów, określających prawa i przywileje kaprów królewskich. Ustalały one formułę przysięgi „żołnierzy morskich” składanej przed komisją (jako reprezentującą władcę), określały przepisy karne i obowiązki szyprów w trakcie działań zbrojnych, tryb postępowania z jeńcami i łupami, przede wszystkim obowiązek rozliczania się przed komisją i zdawanie jej wszystkich zdobyczy pozyskanych przez kaprów. Artykuły te nie doczekały się jednak pełnej realizacji. Jeszcze w tym samym roku skargę do króla na działalność komisarzy wniosło dwóch zasłużonych gdańskich kaprów, Niclas Figenow i Matthias Scharping, niezadowolonych ze sposobu podziału łupów. W efekcie komisja utraciła w sierpniu 1571 roku jurysdykcję nad kaprami. Mimo zwiększenia liczby okrętów kaperskich (do 20) i usprawnienia ich organizacji, plany komisji zakończyły się fiaskiem. Nie udało się jej ani przezwyciężyć niechętnego stanowiska Gdańska, ani zbudować regularnej floty wojennej (z braku wystarczających środków finansowych). Ostatecznie komisja zaprzestała działalności wraz ze śmiercią króla Zygmunta Augusta (1 VII 1572).
