MŁYNY NAD POTOKIEM OLIWSKIM I DOPŁYWAMI
| < Poprzednie | Następne > |
MŁYNY NAD POTOKIEM OLIWSKIM I DOPŁYWAMI. Wzdłuż Potoku Oliwskiego i jego dopływów ( Potok Rynarzewski, Potok Prochowy, Potok Zajączkowski) od XIII wieku na obszarze należącym do opactwa cystersów w Oliwie powstawały młyny, dowodnie od XVI wieku oddawane w dzierżawę (m.in. mieszczanom z Gdańska). Z czasem rozrosły się one w samodzielne zakłady przemysłowe, przy których powstały rezydencje właścicieli. W połowie XIX wieku istniały 24 takie zakłady, ponumerowane począwszy od ujścia Potoku Oliwskiego do Zatoki Gdańskiej.
Młyn I Jelitkowo.
Młyn II i Młyn III Konradshammer.
Młyn IV, ul. Pomorska 98, Wojnowo.
Młyn V, al. Grunwaldzka 533, zbudowany w 1596; dzierżawca Wartenberg-Preussen (posiadacz, podobnie jak od 16 XI 1649 syn, kupieckiego obywatelstwa Gdańska) uruchomił tu kuźnicę żelaza. Kolejnymi dzierżawcami byli przedstawiciele rodziny Pilgrim (Pilgerim): Hieronim (zm. 1612) i Arnd Pilgram (dwór przy młynie zwano wówczas Pilgrimshof), od 1650 Cornelius Fläming (dwór przy młynie zwano wówczas Flämingshof), w 1661 otrzymał on prawo założenia tu garbarni. Przebudowany na młyn do mielenia kory drzewnej, w 1734 zniszczony podczas wojny sukcesyjnej ( oblężenie Gdańska w 1734). W 1784 funkcjonował tu także kram oraz gorzelnia. Od 1826 młyn zbożowy, po kasacie opactwa (1831) własność państwowa, od 1859 w posiadaniu rodziny Czachowskich, a po II wojnie światowej pod zarządem Bydgoskich Zakładów Młynarskich. Budynek młyna spłonął około 1970. Zachował się staw z groblą i upustami.
Młyn VI, al. Grunwaldzka 520 (po stronie zachodniej, na terenie od wschodu przylegającego do Parku Oliwskiego). W 1548 kuźnica żelaza, następnie stali, w 1591 należąca do Georg Böhme. Od 1716 olejarnia, współwłasność pochodzącego ze Staszowa (Małopolska) Andreasa Praetoriusa (pochowany 17 X 1730 w kościele św. Trójcy), od 1 IX 1696 posiadającego kupieckie obywatelstwo Gdańska, w 1772 Scherckwehla. W XVIII wieku kaszarnia, od tego czasu posiadłość występuje pod nazwą Krupphammer. Od 1786 własność kupca Salomona Möskego, następnie jego syna Daniela Salomona, który w 1803 poniżej kaszarni uruchomił tartak (spalony w 1824), a rok później młyn zbożowy. W XIX wieku prowadzony przez kolejnych właścicieli, od 1866 przez Czachowskich; w rękach tej rodziny pozostawał do 1945. W 1905 przekształcony w tartak, następnie ponownie młyn zbożowy. Po II wojnie światowej magazyn Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Przemysłu Zbożowo-Młynarskiego; obecnie własność prywatna. Zachował się piętrowy budynek młyna o ryglowej konstrukcji, staw młyński i parterowy dworek właściciela młyna.
Młyn VII, najprawdopodobniej w miejscu obecnej kaskady w Parku Oliwskim. Czynny do końca XVI wieku jako wytwórnia drutu (Drahthammer), zlikwidowany przy tworzeniu pierwszego założenia parkowego przy rezydencji opackiej ( Pałac Opatów).
Młyn VIII (Klostermühle), zbożowy, najstarszy z młynów. Funkcjonował po południowej stronie budynku dawnej szafarni klasztornej (obecnie siedziba Kurii Metropolitalnej przy ul. Nowickiego 1), wzmiankowany w 1350, w związku z pożarem klasztoru. Odbudowany, zniszczony w 1577 podczas najazdu wojsk gdańskich na klasztor ( wojna Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym). Po odbudowie, w ramach podziału dóbr opactwa cystersów w Oliwie na dobra opata i konwentu (1611), własność konwentu. Spłonął w 1817; nieodbudowany, po kasacie opactwa (1831) ruiny rozebrano.
Młyn IX (Dahlmannsche Mühle), ul. Spacerowa 18, u wylotu Doliny Potoku Oliwskiego, Młyn Oliwski. Czynny w 1594 jako folusz, własność wójta oliwskiego Martina Moliera. W 1613 wykupiony przez cysterski konwent oliwski za za 1166 florenów, przebudowany na młyn zbożowy. Za zgodą cystersów po 1768 Salomon Möske wybudował obok tartak. W 1874 budynek młyna rozbudowano; do obecnej wielkości (czterokondygnacyjny, z magazynami na ziarno i mąkę), zbudowano też m.in. osobny magazyn i domek dla robotników z biurami i stajnią. W 1891 właścicielem był Julius Dahlmann, od którego młyn wziął nazwę. Po II wojnie światowej własność Bydgoskich Zakładów Młynarskich, następnie spółki „Młyn Oliwski”.
Młyn X (Ribbenhammer), ul. Kwietna 29, w Dolinie Potoku Oliwskiego. Prawdopodobnie zbudowany przez Johanna Jarlacha pod koniec XVI wieku jako kuźnica żelaza, w 1631 nabyta przez Hansa Flandera. W 1767 kuźnicę z piecem hutniczym i siedmioma mieszkaniami robotników nabył od opata oliwskiego Jacka Rybińskiego Andreas Niencke. Przypuszczalnie to on wybudował pobliski dworek, który w 1890 wraz z dwiema kuźnicami były własnością mistrza kowalskiego Juliusa Hochmutha. W początkach XX wieku młyn był już nieczynny, od 1916 do 1945 dworek należał do rodziny nadleśniczego Gustava Röcknera. Po 1945 zaadaptowany na budynek mieszkalny.
Młyn XI (Hungerhammer), w Dolinie Potoku Oliwskiego, przy mostku na dróżce łączącej obecną ul. Kwietną z ul. Kościerską, nieopodal Zameczka Mormonów. Istniał może już od końca XV wieku, pod koniec XVI wieku pracował jako kuźnica żelaza, do około 1640 należał do rodziny Haeinów, od 1713 Balthasara Hagemeistera II, odziedziczona przez jego syna, także Balthasara, następnie własność rodziny Burau: od 1733 oliwskiego kowala Petera Burau, od 1768 jego syna Gottfrieda (stąd nazwa miejscowa z tego okresu: Fabrica Burau). Nierentowną kuźnicę rozebrano w 1873. Fundamenty widoczne były jeszcze w latach 60. XX wieku. Mostek i nieckę po stawie młyńskim zlikwidowano przy budowie Instytutu Wodnego PAN w Oliwie przy ul. Kościerskiej.
Młyn XII, w Dolinie Potoku Oliwskiego, prawdopodobnie powstał w XVI wieku. Najwyżej położony w Dolinie, pracował jako młyn prochowy (Kleine Pulvermühle), po 1646 papiernia, w 1. połowie XIX wieku młyn zbożowy; pracował do 1841, następnie zamknięty, budynek rozebrany.
Młyn XIII, ul. Bytowska 1, Dolina Powagi, Kuźnia Wodna.
Młyn XIV, w Dolinie Powagi, w 1615 kuźnia żelaza, w 1855 przebudowany na młyn zbożowy; funkcjonował do końca XIX wieku. Niezachowany.
Młyn XV w Dolinie Schwabego, potwierdzony od XVI w.
Młyn XVI, w górnej części Doliny Schwabego, niezachowany. Wymieniony po raz pierwszy w 1601, czynny do 1790 jako młyn prochowy. Być może tu powstała kuźnica stali Christiana Hildebranda, czynna do około 1880. W latach 50. XX wieku powstał w tym miejscu tartak (napędzany elektrycznie).
Młyn XVII, w górnej części Doliny Schwabego, niezachowany, prawdopodobnie pracował jako młyn prochowy, potem kuźnica żelaza, czynna jeszcze około 1880.
Młyn XVIII, najstarszy młyn w Dolinie Radości. Co najmniej do końca XVI wieku istniała tu kuźnica żelaza. W 1609 właścicielem był Johann Wolss, w 1648 posiadłość przejął Samuel Haewel, w 1657 malarz gdański Adolf Boy, w 1682 sekretarz królewski Georg Wachschlager, w 1708 płk Ernest Wejher; w rękach tej rodziny do 1761. Zakład był czynny jako kuźnica żelaza, miedzi, potem jeszcze jako młyn zbożowy. W 1865 posiadłość przejęło nadleśnictwo oliwskie. W 1906 zbudowano istniejącą do dzisiaj willę (ul. Bytowska 5).
Młyny XIX i XX, w Dolinie Radości. Założone przez Georga Wachschlagera, od 1687 właściciela Doliny Radości. W 1873 stawy młyńskie zaadaptowano do hodowli ryb.
Młyn XXI, Młyn Prochowy (Pulvermühle), Dolina Potoku Prochowego.
Młyn XXII, w górnym biegu Potoku Prochowego, w Dolinie Potoku Prochowego. Wymieniony po raz pierwszy w 1811. Zlikwidowany w 2. połowie XIX wieku. W 1879 wymieniony jako folusz. Zachowały się relikty stawu i tamy.
Młyn XXIII, Strauchmühle ( Leśny Młyn, Krzaczasty Młyn), nad Potokiem Rynarzewskim
Młyn XXIV, prawdopodobnie w górnym biegu Potoku Rynarzewskiego, powyżej Leśnego Młyna, na terenie obecnego Miejskiego Ogrodu Zoologicznego Wybrzeża. Wymieniony w 1647, kiedy Daniel Zink otrzymał przywilej na prowadzenie zakładu i gospody. Później niewymieniany.
