OCHRONA ZABYTKÓW W XIX I POCZĄTKACH XX WIEKU
| < Poprzednie | Następne > |
i Zieloną Bramę po przebudowie w 1831 dachu i szczytów, fot. Rudolf Theodor Robert Kuhn, 1869
i Zieloną Bramę
z przywróconymi oryginalnymi szczytami, 1910–1918
OCHRONA ZABYTKÓW W XIX I POCZĄTKACH XX WIEKU Z inicjatywą ochrony zabytków Gdańska wystąpiły kręgi administracji prowincji Prusy Zachodnie. W 1822 nadprezydent prowincji Heinrich Theodor von Schön zlecił władzom Gdańska sporządzenie wykazu najcenniejszych zabytków sztuki i historii (Kunst- und Geschichtsdenkmäler), które miały być objęte ochroną. Na liście, obok architektonicznych obiektów sakralnych i świeckich, umieszczono cenne rzeźby, obrazy, inskrypcje, rękopisy i starodruki.
Sporządzenie wykazu powierzono administratorowi Archiwum Miejskiego Beniaminowi Ernstowi Schmidtowi (około 1765 Gdańsk – 8 II 1841 Gdańsk, syn rajcy Starego Miasta Johanna Ernsta w latach 1731–1808, od 1780 uczeń w Gimnazjum Akademickim, miejski archiwista w okresie 1808–1839), radcy konsystorialnemu kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP) Carlowi Friedrichowi Theodorowi Bertlingowi oraz Friedrichowi Karlowi Gottliebowi von Duisburgowi i Matthiasowi Gotthilfowi Löschinowi. Spis obiektów przekazano do Królewca, do prowadzącego tamtejsze archiwum Johannesa Voigta.
Od lat 40. XIX wieku rząd pruski wzmógł ochronne działania prawne i instytucjonalne na rzecz ochrony zabytków: w 1843 powołano państwowy urząd konserwatora zabytków. Został nim Ferdinand von Quast (1807–1877), sprawujący swój urząd jednoosobowo, ale podlegał mu obszar całego państwa pruskiego. W 1844 Minister do Spraw Wyznań, Oświaty i Zdrowia (Minister der geistlichen, Unterrichts- und Medizinalangelegenheiten), któremu podlegały także sprawy kultury i zabytków, wydał zarządzenie wymagające zgody władz państwowych przy każdej zmianie w budynkach uznanych za zabytkowe (dotyczyło to obiektów w posiadaniu władz państwowych i komunalnych, wyłączono zabytki będące w posiadaniu prywatnym). W 1845 objęto spisem i ochroną także budynki zabytkowe administrowane przez władze wojskowe. Na gdańskiej liście zabytków pozostających w gestii wojska znalazły się m.in. Dwór Bractwa św. Jerzego, Brama Wyżynna, Wielka Zbrojownia, Baszta pod Zrębem, klasztor pofranciszkański, Baszta Biała, Baszta Jacek.
Działania na rzecz ochrony zabytków podejmował także Magistrat Gdańska. W 1855 powołał spośród swoich członków komisję (Kommission zur Erhaltung der architektonischen Eigentümlichkeiten), której zadaniem było czuwanie nad zachowaniem specyfiki architektonicznej miasta. Działała ona do 1865. Pomimo urzędowych działań wiele zależało od inicjatywy i aktywności lokalnych społeczności. W Gdańsku ważna rola przypadła Johannowi Carlowi Schultzowi, współzałożycielowi Stowarzyszenia na Rzecz Zachowania Starodawnych Budowli i Zabytków Sztuki Gdańska, które zabiegało o popularyzowanie idei ochrony zabytków i ocalenie cennych dzieł sztuki i architektury, w tym także kamienic mieszczańskich, co wówczas stanowiło jeszcze novum.
Sytuacja uległa pewnej zmianie wraz z utworzeniem przez Sejm Prus Zachodnich 24 II 1892 stanowiska konserwatora zabytków w Prusach Zachodnich. Urząd ten piastowali: w latach 1892–1899 Johannes Heise, 1900–1901 Adolf Bötticher (1842–1901), od 1902 Bernard Schmid (1872–1947). Ten ostatni sprawował swój urząd na terenie Gdańska do czasu utworzenia II Wolnego Miasta Gdańska. Działalność konserwatora zabytków wspierało Stowarzyszenie na rzecz Zachowania Zabytków Budownictwa i Sztuki Gdańska, organizując prelekcje, wystawy i akcje społeczne.
30 XII 1908 wydano w Gdańsku statut (Ortsstatut gegen die Verunstaltung der Stadt Danzig) mający na celu zabezpieczenie wyznaczonych obszarów miasta przed niekorzystnymi zmianami architektonicznymi. W statucie wskazano 108 ulic, placów, nabrzeży i obszarów objętych ochroną. Policja budowlana miała prawo odmowy wydania pozwolenia na takie przekształcenie budynków, które wpływałoby negatywnie na ogólny krajobraz architektoniczny. Odrębnych zezwoleń wymagało umieszczanie reklam i szyldów. Ochroną objęto obszary między innymi na terenie Głównego i Starego Miasta, Starego Przedmieścia, Wrzeszcza i Dolnego Miasta. W statucie wymieniono także podlegające szczególnej ochronie budynki sakralne (18 obiektów) i plebanie, fortyfikacje (bramy i baszty), budynki użyteczności publicznej oraz kamienice mieszczańskie (24 obiekty). Znalazły się wśród nich, obok budynków starszych, także wzniesione w XIX i początku XX wieku, np. budynki rządowe przy Neugarten (ul. Nowe Ogrody), gmach banku przy Reitbahn (ul. Bogusławskiego), gmach komendantury przy Dominikswall (ul. Wały Jagiellońskie), zespół budynków Technische Hochschule Danzig. Do rozpatrywania spraw budzących wątpliwości i szczególnie skomplikowanych powołano komisję rzeczoznawców.
Postępowanie z obiektami zabytkowymi, zwłaszcza w 1. połowie XIX wieku, w wielu przypadkach prowadziło do ich wyburzenia (np. średniowieczne fortyfikacje). Decyzje administracji lokalnej mające na celu modernizację miasta i usprawnienie komunikacji sprawiły, że od początku XIX wieku były one usuwane: w 1803 rozebrano część Bramy św. Ducha (Glockentor), w 1819 i 1827–1828 rozebrano Bramę Żabią (Rybacką) przy ul. Słodowników, w 1821 Bramę Kotwiczników, w 1826 i 1831 Bramę Szeroką, w 1836 Bramę przy ulicy Zbytki, w 1846 wyburzono bramę przy Dworze Miejskim, w 1848 Basztę Dominikańską oraz fragment murów rozdzielających Stare i Główne Miasto w pobliżu Baszty Jacek, w 1887 Bramę św. Jakuba (wieżyczkę osadzono na kościele św. Jakuba, a elementy kamieniarki pochodzące z portali umieszczono na elewacji Katowni). Zagrożone rozbiórką były także Stągwie Mleczne (1899), w 1903 rozebrano fragment Dworu Miejskiego (w celu przedłużenia ul. Ogarnej).
Podobny tryb postępowania dotknął także inne budynki, np. rozebrano klasztor podominikański (około roku 1840) i klasztor brygidek (1845), a w 1905 pałac Jerzego Augusta Mniszcha przy Długich Ogrodach, Dom Dziecka i Sierot.
Nastąpiły także przebudowy obiektów zabytkowych, np. w 1831 przebudowano Bramę Zieloną (usuwając szczyty i zastępując je attyką, stan pierwotny przywrócono w 1886), w roku 1832 usunięto wieżyczkę wieńczącą Dwór Bractwa św. Jerzego i zdemontowano figurę św. Jerzego (zrekonstruowane w 1882), w latach 1867–1872 przebudowano klasztor pofranciszkański według projektu miejskiego radcy budowlanego Juliusa Alberta Lichta, w znaczący sposób zmieniając wygląd i dyspozycję wewnętrzną budynku. W 1894 translokowano Dom Cechowy Młynarzy, ustawiając go na wyspie w pobliżu Wielkiego Młyna. W 1904 całkowicie przebudowano Bramę Krowią.
Przekształceniom podlegały także gdańskie domy mieszczańskie, modernizowano ich fasady i przebudowywano wnętrza, usuwając elementy wystroju (np. klatki schodowe, stropy, drzwi, boazerie, piece). W 1822, z inicjatywy gdańskiego miejskiego radcy budowlanego Carla Samuela Helda i z pomocą nadprezydenta von Schöna, uratowano przed zniszczeniem fasadę kamienicy przy ul. Chlebnickiej 14 (już wcześniej von Schön sugerował umieszczenie tego obiektu w pracy na temat niemieckiej architektury). Data ta przyjmowana jest za początkową w dziejach gdańskiej ochrony zabytków. Fasady nie udało się zachować in situ, została zakupiona przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III i, po zinwentaryzowaniu, rozebrana i w elementach przeniesiona na Wyspę Pawią koło Poczdamu.
Wystrój kamienic był sprzedawany poza Gdańsk lub ulegał zniszczeniu. Na przykład Adam Potocki nabył do pałacu w Krzeszowicach barokowe elementy wystroju sieni kamienicy z ul. św. Ducha 101 (od 1949 w Stubie Communis Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego). Zniszczeniu uległa natomiast np. barokowa klatka schodowa z kamienicy przy ul. Piwnej 25 (dom rodzinny Johanna Carla Schultza). Elementy wystroju kamienic przenoszono do innych obiektów w celu uchronienia ich przed zniszczeniem: wiele zabytków kultury mieszczańskiej umieszczono w Ratuszu Starego Miasta (np. wystrój z kamienicy przy Podwalu Staromiejskim 69–70: strop, wykładzina ścian, kominek zamontowany w pokoju burmistrza; w górnej sieni ratusza zamontowano kamienną arkadę z sieni kamienicy przy ul. Długiej 45 oraz malowidła ze stropu pochodzące z kamienicy przy ul. Długiej 39). Do Muzeum Miejskiego przeniesiono wystrój sali I piętra kamienicy przy ul. Długiej 18 (rokokowe boazerie, drzwi, supraportę i piec).
Budowa nowoczesnego systemu wodociągów i kanalizacji, modernizacja ulic (wprowadzenie chodników) oraz chęć poprawy warunków mieszkaniowych przesądziła o wydaniu w 1868 nakazu wyburzenia przybudówek i przedproży, planowanego już od 1861 (w Gdańsku były wówczas 603 przedproża i 673 przybudówki). Po 1868 rozbierano, sprzedawano, przemieszczano, używano wtórnie balustrady przedproży. W 1881 policja budowlana wydała zezwolenie na zachowanie przedproży i wyraziła zgodę na ich remont w miejscach, gdzie nie kolidowały one z ruchem ulicznym. W 1897 nakazano zachowanie przedproży przy wyznaczonych ulicach: Długim Targu, Piwnej, Mariackiej, Chlebnickiej, św. Ducha.
W XIX i początku XX wieku pracami konserwatorskimi objęto wiele budowli, m.in. kościół NMP, św. Katarzyny, św. Jana, św. Józefa, poklasztorny kościół w Oliwie, Bramę Wyżynną, Basztę pod Zrębem, Basztę Białą, Zbrojownię, Ratusz Głównego i Starego Miasta, Dwór Artusa, Dom Opatów Pelplińskich, Dom Uphagena. W celu zabezpieczenia niektórych obiektów zabytkowych miasto nabywało je na własność (np. Katownię i Wieżę Więzienną, Basztę pod Zrębem, Dom Angielski).
