REJENCJA GDAŃSKA
| < Poprzednie | Następne > |
REJENCJA GDAŃSKA (Danziger Regierung), jednostka administracji państwa pruskiego, po 1871 niemieckiego. Powstała na mocy zarządzenia króla Prus Fryderyka Wilhelma III w 1816, z chwilą podziału poszczególnych prowincji państwa na rejencje będące ogniwem pośrednim między powiatem a prowincją. Prowincja Prusy Zachodnie (Westpreußen) – istniejąca od czasów pierwszego rozbioru Polski w 1772, z siedzibą w Marienwerder (Kwidzyn), a od 1815 w Gdańsku – została podzielona w 1816 na rejencję kwidzyńską i gdańską ze stolicą w Gdańsku. Obejmowała północną część Pomorza Wschodniego i Powiśla, jej powierzchnia liczyła około 8000 km².
W 1820 dokonano także podziału Prowincji Prusy Zachodnie na powiaty. W rejencji gdańskiej powstały powiaty: Gdańsk miasto, gdański ziemski z Żuławami Gdańskimi, elbląski, malborski z Wielkimi Żuławami, starogardzki z Tczewem, kościerski, kartuski i wejherowski z Puckiem oraz Sopotem. W 1827 w wyniku kolejnej reformy prowincja Prusy Zachodnie została zlikwidowana, a wchodzące w jej skład rejencje gdańską i kwidzyńską włączono do nowej Prowincji Prusy (Preußen) ze stolicą w Królewcu. Do kolejnej zmiany terytorialnej w rejencji gdańskiej doszło 1 IV 1874, kiedy dotychczasowy powiat elbląski podzielono na powiaty: Elbląg miasto i elbląski ziemski. 1 IV 1878 decyzją cesarza Wilhelma I i władz państwowych reaktywowano prowincję Prusy Zachodnie (Westpreußen) z siedzibą w Gdańsku, z rejencjami gdańską i kwidzyńską.
Siedziba rejencji mieściła się początkowo w powstałym w okresie 1794–1797 budynku przy Schäferei 11 (ul. Szafarnia) (zob. Pakownie). Po reaktywowaniu w 1878 prowincji Prusy Zachodnie jego Sejmik Ziemski obradował początkowo w Ratuszu Głównego Miasta, od 1884 w nowo wybudowanym budynku przy Neugarten 23 23–24 (ul. Nowe Ogrody) ( budynek Zgromadzenia Ludowego (Volkstagu)) (nie istnieje), nadprezytentura mieściła się zaś w również specjalnie wybudowanym budynku przy Neugarten 12–16 (ul. Nowe Ogrody) ( budynek Senatu II Wolnego Miasta) (obecnie w tym miejscu Urząd Miasta Gdańska). Prezydenci rejencji w czasie pracy w Gdańsku mieszkali początkowo w wynajętych mieszkaniach. Dopiero prezydent Jaroslaw Jarotzki, mieszkający początkowo w wynajętym mieszkaniu, od 1907 (a od 1908 także jego następca Lothar Förster) mieszkał w specjalnie wybudowanej w latach 1904–1906 przez władze państwowe willi na terenach pofortecznych przy Hansaplatz ( plac Hanzy, od 1971 w tym miejscu Zieleniak).
1 X 1887 dokonano reorganizacji rejencji gdańskiej: powstały samodzielne powiaty w Tczewie i Pucku, powiat gdański ziemski podzielono na powiat Gdańsk Niziny (Kreis Danzig Niederung), obejmujący teren dawnych Żuław Gdańskich, oraz powiat Gdańsk Wyżyny (Kreis Danziger Höhe), z gminami jego zachodniej części i siedzibą władz obu powiatów w Gdańsku przy Sandgrube 24 (ul. Rogaczewskiego). Podział ten obowiązywał do czasu likwidacji rejencji gdańskiej w 1920.
Bezpośrednim zwierzchnikiem prezydenta rejencji był nadprezydent prowincji (Oberpräsident), pośrednim zaś Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Prus, a po 1871 Rzeszy Niemieckiej (Innenministerium). Nadprezydent powoływał i odwoływał prezydenta rejencji z pełnionej funkcji. Prezydent zarządzał rejencją przy pomocy pracowników swojego biura, których powoływało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, podobnie jak podległych mu starostów poszczególnych powiatów (landratów). Wśród urzędników rejencji były osoby, które bezpośrednio odpowiadały za podległe im państwowe placówki w powiatach, w tym także na terenie powiatu Gdańsk miasto: szef służb medycznych, radcy szkolni, nadleśniczy rejencji. Przed prezydentem rejencji odpowiadał prezydent (dyrektor) gdańskiej policji, w powiatach prace organów ścigania (żandarmerii) nadzorowali starostowie (landraci) poszczególnych powiatów. Pośrednio prezydent rejencji nadzorował działające na jego terenie placówki Ministerstwa Skarbu (urzędy podatkowe, akcyzy i celne), urzędy pocztowe, organy wymiaru sprawiedliwości (sądy i więzienia). Sprawy wojskowe pozostawały w gestii nadprezydenta prowincji. W Gdańsku kontakt z urzędami ułatwiał prezydentowi powóz służbowy, przy dalszych wyjazdach po 1852 korzystał z kolei oraz poczty dyliżansowej. Po 1905 urząd rejencji dysponował samochodem służbowym. Po 1840 prezydent rejencji wykorzystywał cywilne i wojskowe połączenia telegraficzne, po 1883 działającą w Gdańsku miejską sieć telefoniczną oraz w następnych latach połączenia międzymiastowe.
W wypadku Gdańska każdy pierwszy burmistrz po uzyskaniu od króla pruskiego, a po 1871 cesarza Niemiec tytułu nadburmistrza (Oberbürgermeister) stawał się także urzędnikiem państwowym jako starosta (landrat) gdańskiego powiatu miejskiego, otrzymując obok pensji z kasy miejskiej także wynagrodzenie z budżetu państwa. Prezydent rejencji opiniował kandydatury na kierownicze stanowiska w administracji miejskiej, zatwierdzał zarówno preliminarz budżetowy, jak i sprawozdania z jego wykonania oraz ważniejsze decyzje, głównie finansowe, Zarządu Miasta i Rady Miejskiej. W porozumieniu z władzami miasta opłacał państwowe inwestycje na jego terenie.
Decyzją traktatu wersalskiego z czerwca 1919 teren rejencji gdańskiej podzielono. Powiaty elbląski i malborski (bez Żuław) pozostały w granicach państwa niemieckiego. Powiaty Gdańsk Wyżyny (Danzig Höhe), Gdańsk Niziny (Danzig Niederung), nowodworski z Wielkimi Żuławami oraz miastami Gdańskiem i Sopotem (wyłączonym z powiatu wejherowskiego) weszły w skład II Wolnego Miasta Gdańska (II WMG). W czerwcu 1920 oficjalnie powiaty tczewski, starogardzki, kościerski, kartuski, wejherowski i pucki stały się częścią państwa polskiego i tylko niewielkie ich obszary weszły w skład II WMG.
1 IX 1939 decyzją Adolfa Hitlera, potwierdzoną uchwałą parlamentu Trzeciej Rzeszy (Reichstagu), teren II WMG został włączony w granice państwa niemieckiego. Dekretem Hitlera z 8 X 1939 (z mocą od 26 października) teren WMG i byłych polskich powiatów Pomorza został przekształcony w prowincję Okręg Rzeszy Gdańsk – Prusy Zachodnie ze stolicą w Gdańsku. W skład tej prowincji wchodziły rejencje gdańska, bydgoska i kwidzyńska. Rejencja gdańska składała się z wydzielonych miast Gdańska, Gdyni, Sopotu i Elbląga oraz powiatów ziemskich: gdańskiego, elbląskiego, malborskiego, nowodworskiego z Wielkimi Żuławami, starogardzkiego, tczewskiego, kościerskiego, kartuskiego, wejherowskiego i puckiego. Prezydentem rejencji gdańskiej był od 1940 do 31 XII 1942 SS-Oberführer Fritz Herman (1885–1970). Urząd ten zlikwidowano 1 I 1943, jego uprawnienia przejął urząd namiestnika okręgu Alberta Forstera, oddając pod bezpośredni nadzór swojego współpracownika, byłego wiceprezydenta gdańskiego Senatu, Wilhelma Hutha.
| Okres kadencji | Imię i nazwisko | Prowincja | Lata życia |
|---|---|---|---|
| 1816–1818 | Heinrich Theodor von Schön, jednocześnie nadprezydent prowincji Prusy Zachodnie | Prusy Zachodnie | 1773–1856 |
| 1818–1825 | Theodor Balthasar Nicolovius | Prusy Zachodnie | 1768–1831 |
| 1825–1841 | Johann Carl Rothe | 1825–1827 Prusy Zachodnie, 1827–1841 Prusy | 1771–1853 |
| 1841–1863 | Robert Ludwig Werner von Blumenthal | Prusy | 1806–1892 |
| 1863–1868 | Robert Carl August von Prittwitz Gaffron | Prusy | 1806–1889 |
| 1868–1876 | Paul Friedrich Heinrich von Diest | Prusy | 1826–1911 |
| 1876–1878 | Franz Otto Theodor von Hoffmann | Prusy | 1833–1905 |
| 1878–1879 | Heinrich von Achenbach, jednocześnie nadprezydent prowincji | Prusy Zachodnie | 1829–1894 |
| 1879–1880 | Karl Adolf Ernst von Ernsthausen, jednocześnie nadprezydent prowincji | Prusy Zachodnie | 1827–1898 |
| 1881–1882 | Wilhelm August Wienskowski von Saltzwedell | Prusy Zachodnie | 1820–1882 |
| 1883–1887 | Konrad Anton Robert Rothe | Prusy Zachodnie | 1837–1905 |
| 1887–1890 | Adolf Eduard von Heppe | Prusy Zachodnie | 1836–1899 |
| 1890–1902 | Friedrich Heinrich von Holwede | Prusy Zachodnie | 1841–1921 |
| 1902–1908 | Jaroslaw von Jarotzky | Prusy Zachodnie | 1858–1928 |
| 1908–1920 | Lothar Förster | Prusy Zachodnie | 1865–1939 |
| 1940–1942 | Fritz Hermann | Okręg Rzeszy Gdańsk Prusy Zachodnie | 1885–1970 |
| 1943–1945 | Albert Forster, jednocześnie namiestnik okręgu | Okręg Rzeszy Gdańsk Prusy Zachodnie | 1902–1952 |
