ROK 1945
| < Poprzednie | Następne > |
w 1945, widok od strony wschodniej, po 1950
i Pawła, po prawej kościół
św. Trójcy, 1945
_i_nieistniej%C4%85ce_dzi%C5%9B_kamieniczki_przy_ul._%C5%BBabi_Kruk,_widok_od_strony_po%C5%82udniowej,_1945%E2%80%931950.JPG)
(z prawej) i nieistniejące dziś kamieniczki przy ul. Żabi Kruk, widok od strony południowej, 1945–1950
,_%C5%9Bw._Ducha_i_Szerokiej,_po_1950.JPG)
po 1945
ROK 1945. W ostatnich miesiącach II wojny światowej strefa Zatoki Gdańskiej była ważnym niemieckim punktem strategicznym. Na konferencji w Jałcie w lutym 1945, premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill zabiegał o szybkie zajęcie Gdańska przez Rosjan, argumentując, że (obok Gdyni) skoncentrowano tutaj wojenny przemysł morski, między innymi produkcję nowoczesnych (trudnych do wykrycia) okrętów podwodnych, był też Gdańsk bazą zaopatrzenia dla kilkusettysięcznej armii niemieckiej broniącej się w Kurlandii (rejon Kłajpedy (Memel). Przeprowadzona przez Armię Czerwoną operacja 10 I – 31 III 1945 miała zniszczyć zgrupowania wojsk niemieckich w środkowej Polsce, na Pomorzu i w Prusach Wschodnich. Pomorze Gdańskie miał zdobyć II Front Białoruski (FB) dowodzony przez marszałka Konstantego Rokossowskiego, który dysponował 63 dywizjami (wchodzącymi w skład 5. Armii) oraz polską 1. Brygadą Pancerną im. Bohaterów Westerplatte (wydzieloną z 1. FB – wbrew późniejszej propagandzie polscy żołnierze nie brali udziału w walkach o Gdańsk). W rozbiciu obrony niemieckiej bezpośredni udział wzięło jednak 35 dywizji, liczących od 4 do 5 000 żołnierzy.
Pomorza Gdańskiego – rozkazem Reichsführera SS Heinricha Himmlera – broniła grupa Armii Wisła, składająca się z trzech armii o niepełnym składzie osobowym powstałych z różnych formacji Wehrmachtu i SS oraz oddziały pomocniczo-ochotnicze. Na obszarze gdyńsko-gdańskim powstrzymanie natarcia Armii Czerwonej spoczęło na 2. armii polowej gen. Waltera Weissa, liczącej 19 dywizji piechoty, 2 dywizje pancerne, dywizję grenadierów pancernych SS, grupy bojowe i oddziały wsparcia. Stan liczebny 2. armii 9 III 1945 wynosił 104 085 żołnierzy i oficerów, w tym 49 932 zdolnych do walki. Straty osobowe uzupełniano żołnierzami z innych jednostek, członkami organizacji paramilitarnych, Volkssturmu, urzędnikami, oddziałami policji i straży granicznej. Obronę wspomagały kotwiczące na Zatoce Gdańskiej okręty Kriegsmarine, „kieszonkowe” pancerniki – „Lützow” i „Admirał Scheer”, okręt liniowy „Schlesien”, ciężkie krążowniki „Prinz Eugen” i „Admiral Hipper”, krążownik „Leipzig”, niszczyciele i torpedowce „Z 31”, „Z 34”, „Z 38”, „Z 39”, „Z 43”, „T 28”, „T 33”, „T 36”, „Paul Jacobi”, kanonierki – „Soemba”, „Nienburg”, „Ostsee”, „Westflandern”, „Kemphan”, „Robert Müller”, „Beatrix”, liczne trałowce eskortowce oraz kutry torpedowe. Miały one kilkadziesiąt dział kalibru od 105 do 280 mm używanych do ostrzału przedpola Gdańska, jak i stanowisk rosyjskich w mieście. Ostrzeliwane, po 23 marca z dział rosyjskich ustawionych na plażach oraz atakowane przez lotnictwo, w końcu marca opuściły Zatokę Gdańską. Ochronę z powietrza zapewniało około 100 samolotów z lotnisk w Gdańsku i Rumi.
Gdański obszar umocnień tworzyły dwa pasy obronne, pośpiesznie budowane zimą przez oddziały samoobrony, tworzone pod przymusem z mieszkańców Gdańska (Volkssturm), jeńców i robotników przymusowych. Pierwszy, o szerokości 3–5 km, przebiegał około 30 km od centrum, od okolic Martwej Wisły przez Olszynkę, przedni skraj Oruni do Pruszcza, skąd skręcał na północny-zachód wzdłuż Kanału Raduni i przez Dolne Kolbudy, Rębiechowo i Wrzeszcz dochodził do Jelitkowa. Drugi pas obronny znajdował się w odległości 5–7 km od centrum i składał się z trzech linii umocnień. Pierwszą stanowiły rowy przeciwczołgowe, pola minowe oraz transzeje na odcinku od Bąkowa przez Kiełpinek do zachodniego skraju Oliwy. Druga linia okalała pierścieniem centrum i Wrzeszcz, trzecią tworzyły zabudowania tych rewirów: barykady i zasieki, pozycje dla broni maszynowej i artylerii. Na trasach dojazdowych wysadzono mosty i torowiska kolejowe, budowano barykady i przeszkody przeciwczołgowe.
Od stycznia trwała też ewakuacja ludności cywilnej, jak i zbędnych do obrony oddziałów wojskowych koleją (do 5–7 marca) oraz drogą morską do Niemiec. Kończyła się często tragicznie z powodu torpedowania przez Rosjan statków z tysiącami uciekinierów na pokładach (30 I 1945 m/s „Wilhelm Gustloff”, i inne). W styczniu–maju 1945 z portu gdańskiego odprawiono 119 069 uciekinierów, 45 971 rannych oraz 4988 żołnierzy.
Od 14 marca trwały systematyczne bombardowania oraz ostrzeliwanie przez Rosjan Gdańska i okolic. Rozkazem dowódcy II FB atakowano bez przerwy operacyjnej. Od zachodu otoczyła Gdańsk 70. armia gen. Wasilija Popowa, 49. armia gen. S. Griszyna, 19. armia gen. A. Romanowskiego, 3. korpus kawaleryjsko-pancerny gen. M. Oślikowskiego. Od południowego-zachodu oskrzydliła miasto 65. armia gen. Pawła Batowa, 2. armia gen. Iwana Fiediunińskiego, 1. korpus pancerny gen. Aleksieja Panfiłowa, artyleria frontowa, 4. armia lotnicza gen. Konstantina Wierszynina. 12 marca dowództwo nad 2. armią niemiecką, którą przekazano do grupy Armii Północ, objął gen. Dietrich von Saucken.
W rozbiciu niemieckiej obrony, obok lotnictwa radzieckiego, dużą rolę odegrały alianckie siły powietrzne. 14 marca nalot radziecki całkowicie zburzył zabudowę rejonu obecnej ul. Ogarnej, Słodowników, Zbytki i Starego Przedmieścia, zabudowania Spichlerzy, pożary objęły zabudowania przy obecnej ul. Szopy, Długim Targu, Długich Ogrodach, Szerokiej oraz św. Ducha i Wałowej. Nalot samolotów radzieckich i amerykańskich w nocy 18/19 marca uszkodził gmachy Ratusza Głównego Miasta, Muzeum Miejskiego, Kasy Oszczędności, Urzędu Telegraficznego przy obecnej ul. Ogarnej oraz Dworca Towarowego przy obecnej ul. Toruńskiej. Naloty radziecko-amerykańskie 20 oraz 23–25 marca spowodowały pożary na całym obszarze Gdańska. W Śródmieściu pożary strawiły Izbę Rzemiosła przy obecnej ul. Tkackiej, zabudowania Szpitala Miejskiego, szpitala św. Ducha, wieżę budynku Miejskiej Straży Pożarnej, budynki wokół Dworca Głównego. W Oliwie zniszczyły fabrykę lakierów firmy DAOL (Danziger Oel Lacke GmbH), we Wrzeszczu hangar lotniska.
23 marca w mieście ukazał się ostatni (dwustronicowy) numer gazety „Danziger Vorposten”, na froncie Radzieckie Biuro Informacyjne ogłosiło zdobycie Sopotu i rozbicie okrążonych wojsk niemieckich na dwie części. Następnego dnia (24 marca) dowództwo 2. armii niemieckiej odrzuciło propozycję kapitulacji złożoną przez marsz. Konstantego Rokossowskiego, tego dnia w mieście działała jeszcze komunikacja tramwajowa, poczta, okresowo był dostępny prąd i bieżąca woda. W nocy z 24 na 25 marca Adolf Hitler ogłosił Gdańsk twierdzą, wydając rozkaz obrony miasta do ostatniego żołnierza i zobowiązując dowódcę garnizonu gdańskiego, gen. Felzmanna, do karania śmiercią wszelkich przejawów defetyzmu, wstrzymując ruch w porcie zaprzestano też ewakuacji droga morską. W nocy 24/25 marca Rosjanie zdobyli Oliwę. 25 marca w wyniku uszkodzenia elektrowni na Ołowiance miasto pozbawione zostało prądu (stanęły ostatnie tramwaje dowożące na linię frontu żołnierzy i odwożące rannych, przestały działać wodociągi). W godzinach popołudniowych 25 marca rozpoczęła się decydująca ofensywa radziecka. Bombardowania i ostrzał artylerii wznieciły pożary na Głównym Mieście, w okolicach Dworca Głównego, nad Motławą, w Nowym Porcie. 26 marca pożary objęły rejon Targu Kaszubskiego, obecnych Wałów Piastowskich, Podwala Grodzkiego, Hali Stoczni Gdańskiej, ul. Długiej, Chlebnickiej, Piwnej, Lawendowej i Rogaczewskiego.
26 marca Rosjanie zajęli Migowo, Emaus i Piecki, 25–26 marca Jelitkowo, Brzeźno, Orunię (Olszynka została dzień wczesniej zalana przez obrońców wodą), przecięli też niemiecką obronę na wysokości rowów przeciwpancernych między Oliwą a lotniskiem we Wrzeszczu. 27 marca, w opinii gen. Sauckena, nastąpił kulminacyjny punkt obrony. Silnemu ostrzałowi artylerii radzieckiej (od strony koszar oraz z okolic Srebrzyska) poddano Wrzeszcz, do którego zniszczeń przyczyniła się odpowiadająca ogniem artyleria z niemieckich okrętów wojennych. Na odcinku północno-zachodnim oddziały radzieckie zdobyły Nowy Port, Stocznię Schichaua oraz wyspę Ostrów. Żołnierze niemieccy powstrzymali próbę przeprawy przez leżący w poprzek kanału portowego wrak zatopionego statku „Africana” na drugą stronę kanału portowego.
Rankiem 27 marca (linia niemieckiej obrony przebiegała od Nowego Portu wzdłuż kanału portowego przez Suchanino, Siedlce, Pohulankę do Oruni) 69. dywizja piechoty 65. armii radzieckiej, podzielona na grupy szturmowe, rozpoczęła ofensywę na Starym i Głównym Mieście. Opór stawili niemieccy żołnierze 73., 389., 252. oraz 35. dywizji piechoty, a także jednostki 4. dywizji pancernej gen. Clemensa Betzela. Utworzył on silną pozycję obronną przy Bramie Oliwskiej oraz w okolicy Dworca Głównego, Grodziska i Biskupiej Górki. Kierunku wschodniego broniły wkopane w ziemię czołgi na obecnej ul. Długie Ogrody. 28 marca jednostki 65. armii radzieckiej zajęły rejon Dworca Głównego (w tym siedzibę Gestapo – przedwojenny gmach Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej przy obecnej ul. Nowe Ogrody 27 oraz sąsiednie więzienie). 27–28 marca wojska radzieckie zajęły Wrzeszcz, Biskupią Górkę, Chełm, Suchanino. Atakiem na centrum starego Gdańska kierował z Biskupiej Górki gen. Paweł Batow. 28 marca oddziały radzieckie dotarły do Motławy, na ruinach Dworu Artusa zawieszono biało-czerwoną flagę.
Po zajęciu przez czerwonoarmistów mostu w okolicy Ołowianki i Mostu Zielonego, część jednostek niemieckich wycofała się w kierunku Mierzei Wiślanej, zajmując nowe pozycje obronne na Siennej Grobli, Spichlerzach, Długich Ogrodach i Dolnym Mieście. Wielogodzinne, zażarte walki w tym rejonie powiększały rozmiary zniszczeń, na przykład całkowicie został zniszczony kościół św. Barbary. Poza Mostem Toruńskim Niemcy wysadzili pozostałe mosty na Motławie. Pozostałe niemieckie oddziały walczyły jeszcze na prawym brzegu Martwej Wisły, osłaniając ewakuację swych wojsk na Wyspę Sobieszewską, następnie ewakuowanych w części poprzez Hel do Niemiec. Ostrzeliwując zajęte przez Rosjan stanowiska na Głównym Mieście, żołnierze niemieccy spowodowali m.in. ponowny pożar kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i Dworu Artusa. 30 marca walki w mieście ustały. Dzień później ostatnie oddziały niemieckiej 4. Dywizji Pancernej wycofały się z rejonu Wisłoujście – Westerplatte poprzez Stogi na Wyspę Sobieszewską. 3 kwietnia dotarł do stojącego w płomieniach Gdańska 1. Samodzielny Morski Batalion Zapasowy (utworzony jesienią 1944 w Lublinie jako zalążek ludowej Marynarki Wojennej), wystawiając posterunki w wielu miejscach miasta. Kwatery batalionu mieściły się w koszarach w Nowym Porcie, przy ul. Oliwskiej. 7 kwietnia, wspólnie z oddziałami radzieckimi, kompania desantowa tego batalionu miała dokonać ataku na ostatni niemiecki punkt oporu na Westerplatte. Przed podjęciem działań jednostki niemieckie skapitulowały.
W wyniku walk o Gdańsk wojska II FB wzięły do niewoli 10 tysięcy żołnierzy i oficerów niemieckich, wedle komunikatu z 30 marca zdobyły 84 samoloty, 140 czołgów i dział pancernych, 358 dział i 566 moździerzy, 1397 karabinów maszynowych, 15 pociągów pancernych, 45 okrętów podwodnych oraz 151 innych jednostek pływających. W rejonie walk o Gdańsk śmierć poniosło ponad 39 000 żołnierzy niemieckich oraz 30 827 żołnierzy radzieckich. Brak danych odnośnie do liczby ofiar cywilnych, w samym tylko kwietniu i maju 1945 wydobyto z ruin i pochowano w zbiorowych mogiłach około sześć tysięcy ciał. W wyniku walk i bezpośrednio później miasto zostało zniszczone w około 60%, w tym centrum w około 90%, m.in. Długie Ogrody, Siedlce, rejon al. Grunwaldzkiej (Wrzeszcz) i Nowy Port w 50%. Efekt strat w wyniku działań wojennych zwiększyło, zwłaszcza w wypadku przemysłu stoczniowego i portowego, rychłe potraktowanie go jako radzieckiej zdobyczy wojennej i wywiezienie z Gdańska maszyn i urządzeń.
30 III 1978 na Biskupiej Górce, w miejscu punktu dowodzenia gen. Pawła Batowa, prezydent Gdańska Jerzy Młynarczyk i konsul ZSRR w Gdańsku Iwan Diedula odsłonili tablicę pamiątkową (usuniętą w 2018).
