SCHLÜTER ANDREAS, artysta rzeźbiarz, budowniczy
| < Poprzednie | Następne > |
ANDREAS SCHLÜTER (17 III 1659 Gdańsk? 20 V 1660 Gdańsk? 20 V 1664 Hamburg? – 19 V 1714 Moskwa), artysta rzeźbiarz, budowniczy, zaliczany do najwybitniejszych twórców klasycyzującego baroku w Europie Środkowej. Prawdopodobnie wnuk kowala Andreasa z Brandenburgii, od około 1630 posiadającego obywatelstwo Gdańska. Syn Catheriny i stolarza i snycerza Andreasa Schlütera (ur. 5 III 1634), w 1647 ucznia gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, od 9 V 1656 czeladnika, od 1675 mistrza cechowego. Prawdopodobnie bratanek Andreasa Schlütera Starszego (zm. 1652), rzeźbiarza i architekta, któremu przypisuje się wykonanie w 1635 kamiennej dekoracji nieistniejącej Bramy św. Jakuba (dekoracja obecnie w fasadzie Katowni), manierystycznej fasady kamienicy przy ul. Piwnej 1, zwanej Kamienicą Hansa von Edena (1640) oraz kamienicy przy Chlebnickiej 28 (1652). Prawdopodobnie brat rzeźbiarza Ernsta Schlütera (zm. 1700), działającego w Berlinie.
Pierwsze nauki miał pobierać u gdańskiego rzeźbiarza Davida Christopha Sapoviusa (zm. 1710). Przypuszczano, że w latach 1678–1680 pracował przy wystroju kamieniarskim Kaplicy Królewskiej, najprawdopodobniej jednak było to dzieło (według projektu nieznanego autorstwa) pochodzącego z Hamburga Hansa Gaspara Äschmanna, podówczas starszego cechu gdańskich budowniczych. W 1680 pracował najpewniej przy wystroju kamieniarskim przy Langer Markt 20 (Długi Targ). W latach 1688–1693 zatrudniony przez opata oliwskiego Michała Hackiego. Wykonał dla klasztoru kościoła nowy portal głównego wejścia, kamienno-alabastrowo-stiukowy ołtarz główny oraz trzy boczne: Przemienienia Pańskiego, Jezus przed Piłatem, Cierniem Ukoronowanie. Dla katedry we Fromborku wykonał około 1682 epitafium kanonika Joachima Hirtenberga (Pastoriusa) (zm. 1681), w latach 1685–1687 nagrobek kanonika Adama Zygmunta Konarskiego (zm. 1685).
Od 1681 do 1694 był nadwornym rzeźbiarzem i budowniczym króla polskiego Jana III Sobieskiego. Od 1690 w Warszawie, wykonał wystrój fasady pałacu Krasińskich (pod kierunkiem Tylmana van Gameren dwie płaskorzeźbione sceny figuralne Pojedynku Marcusa Valeriusa Messalli Corvinusa z Gallem i Triumfu Marcusa Valeriusa Messalli Corvinusa w Rzymie w polach obu tympanonów) i kościoła bernardynów na Czerniakowie (zwieńczona glorią berniniowską piramidalna snycerska nastawa główna – konfesja św. Bonifacego oraz snycerskie elementy figuralne trzech ołtarzy), drewniany krucyfiks w ołtarzu bocznym świątyni franciszkańskiej na Nowym Mieście. Wbrew wcześniejszym przypuszczeniom nie pracował przy budowie pałacu królewskiego w Wilanowie. W latach 1692-1694 według jego projektu wykonano w Gdańsku dwie pary alabastrowych nagrobków fundacji rodziny Sobieskich do Żółkwi (obecnie Ukraina), sprowadzone tam przez Warszawę tratwami (zadedykowane ojcu króla Jakubowi Sobieskiemu (zm. 1646) i wujowi Stanisławowi Daniłowiczowi (zm. 1636) oraz matce Zofii Teofili (zm. 1661) i bratu Markowi (zm. 1652)) oraz krucyfiks ołtarza głównego kościoła Reformatów w Węgrowie.
Wobec braku oczekiwanego awansu na dworze królewskim i dalszych poważniejszych zleceń w Warszawie wyjechał do Berlina na zaproszenie Eberharda von Danckelmana, przewodniczącego Rady Królewskiej i pierwszego ministra Brandenburgii, ówczesnego faworyta księcia-elektora Fryderyka von Hohenzollerna, od 1701 króla pruskiego Fryderyka I. 25 VI 1694 został wykładowcą rzeźby w tworzącej się berlińskiej Akademii Sztuk Pięknych (Akademie der Künste), w 1695 jako stypendysta dworu wyjeżdżał do Holandii i Francji, w 1696 do Włoch, w latach 1702–1704 był dyrektorem Akademii. W 1705 objął stanowisko generalnego dyrektora budowlanego (Oberbaudirektor). Jako pierwszy rzeźbiarz i projektant królewski skupił w swoim ręku większość najbardziej prestiżowych zleceń monarszych: trzy oficjalne posągi spiżowe elektora na Długim Moście (Lange Brücke) w Berlinie i Królewcu (1696–1703 i 1696–1697), budowy: gmachu Arsenału (Zeughaus) ze słynną dekoracją rzeźbiarską, między innymi 22 maskami umierających wojowników (od 1696 i 1698 do 1699), Starej Poczty (1701–1704) i Mennicy (1698–1708), sporządził plany pałaców w Lietzenburg (obecnie Charlottenburg) i Poczdamie. Najważniejszym budynkiem jego projektu był Zamek w Berlinie (zniszczony w czasie II wojny światowej, wyburzony w 1950), będący rezydencją Hohenzollernów. Był autorem spiżowego konnego pomnika Fryderyka Wilhelma na dziedzińcu pałacu w Charlottenburgu. Wykonał nagrobki Hohenzollernów w berlińskiej katedrze. Dla pałacu w Charlottenburgu zaprojektował słynną Bursztynową Komnatę, prace przy niej rozpoczęto w 1701, jednak – wbrew wcześniejszym planom – została zainstalowana w jednej z komnat Zamku Berlińskiego, a w 1716 podarowana carowi Piotrowi Wielkiemu.
Po kilku katastrofach budowlanych (między innymi konieczności rozebrania 96-metrowej Wieży Menniczej (1706) i osunięciu się ziemi przy pałacu Freienwalde (1707)), jak i w wyniku sporów w miejscowym środowisku urzędniczym i artystycznym w 1707 popadł w niełaskę, realizując odtąd wyłącznie prace rzeźbiarskie. Pogarszająca się sytuacja finansowa zmusiła go do przenosiny do podberlińskiego Freienwalde, po śmierci Fryderyka I w lutym 1713 zwolniony został ze służby na dworze królewskim. Wyjechał do Petersburga, gdzie 1 V 1713 został nadwornym budowniczym i rzeźbiarzem cara Piotra I, rozbudowującego w tym czasie swoją stolicę. Opracował jej plany urbanistyczne oraz barokowe projekty architektoniczne najważniejszych budowli rezydencjonalnych, między innymi carskiego Pałacu Letniego i Zimowego, korpusu głównego Peterhofu, willi Favorit w Oranienbaum oraz kilku pałaców arystokracji. Współpracował z Johannem Friedrichem Braunsteinem (zm. po 1728) i Georgiem Johannem Mattarnovi (1677-1716), którzy kończyli lub rozwijali jego projekty. Zmarł w Moskwie po opuszczeniu Petersburga, załamany kradzieżą swych planów i projektów.
W 1682 ożenił się z pochodzącą z Gdańska Anną Elisabeth Spangenberg (zm. po 1717), ojciec trzech synów i dwóch córek. Zawód architekta wybrał tylko najstarszy syn David (1693–1730), działający w Dreźnie, z imienia znani są jeszcze syn Daniel (przed 1694-1716) oraz córka Hedwiga Elisabetha.
Od 31 VII 2011 patron gdańskiego tramwaju typu Pesa Swing 120NaG nr 1033.
Według zgłoszonej ostatnio hipotezy (Zygmunt Iwicki) istniał tylko jeden Andreas Schlüter (5 III 1634 – maj 1714 St. Petersburg), syn kowala Andreasa i Barbary Stange.
Bibliografia:
Bernd Nicolai, Schlüter Andreas, Neue Deutsche Biographie, 23, 2007.
Bruck Robert, Schlüter Andreas, Allgemeine Deutsche Biographie, 55, 1910.
Iwicki Zygmunt, Andreas Schlüter, w: tegoż, Bedeker oliwski, cz. 1, Pelplin 2018, s. 189-191, 237-240.
Kriegseisen Jacek, Plebania kościoła Mariackiego i Kaplica Królewska. Fakty i wątpliwości, w: Budowle sakralne w Gdańsku, Gdańsk 2017, s. 55-59.
Wardzyński Michał, Andreas Schlüter młodszy, Silva Rerum, https://www.wilanow palac.pl/
