SPOŁECZEŃSTWO DO KOŃCA I WOLNEGO MIASTA GDAŃSKA
| < Poprzednie | Następne > |
SPOŁECZEŃSTWO DO KOŃCA I WOLNEGO MIASTA GDAŃSKA. Patrycjat, grupa sprawująca od XIII do początku XIX wieku władzę w mieście, wyróżniająca się pozycją gospodarczą, władzą polityczną i statusem społecznym (wiodła tryb życia zbliżony do szlacheckiego). Dostęp do niej uzależniony był od majątku i powiązań rodzinnych, a od XVII/XVIII wieku częściowo od wykształcenia. W patrycjacie gdańskim zdecydowany ton nadawali przybysze z Europy Zachodniej, głównie z Niemiec i Niderlandów (rodziny: Angermünde 1458–1527, von der Becke 1349–1644, Becker 1405–1747, von Bremen 1342–1399, Brandt 1393–1665, Ehler 1443–1768, Ewerd 1411–1638, Feldstete 1455–1526, Ferber 1463–1786, Fischer 1437–1717, Huxer 1388–1530, von Kempen 1520–1636, König 1420–1759, Mandt 1461–1537, Proite 1438–1714, Rogge 1373–1644, Schmidt 1526–1792, Schmieden 1631–1748; Schröder 1479–1792, Schwartzwald 1454–1748, von Staden 1410–1458, von Stein 1332–1485, von Suchten 1435–1611, von Werden 1411–1572, Zimmermann 1353–1602).
Patrycjat opierał swe ekonomiczne znaczenie na handlu, transakcjach rentą gruntową w mieście i na wsi, lichwie (pobieranie wygórowanych wysokich procentów za pożyczone pieniądze, płacenie niskiej lub żądanie zbyt wysokiej ceny za towar) i na operacjach kredytowych. Od XIV/XV wieku patrycjat wycofywał kapitał z handlu, lokując go w posiadłościach ziemskich, dysponując nawet majątkami często większymi niż szlacheckie, przez co nabierał znaczenia politycznego. Przykładem rodzina von Werdenów – posiadacze dużych dóbr na Żuławach, między innymi Wiślina, Mokry Dwór, także Kokoszki i Sztembark pod Tczewem; Loitzowie – posiadacze podgdańskiego Borkowa i Jankowa; Brandes – Rumi (czasowo), Przegaliny i Świbna; Niederdorfowie – Niestępowa i Przyjaźni; von Kempen – Klonowa i Kłosowa; Ferberowie – Rotmanek; Giese – Kobierzyna pod Skarszewami i Wrzeszcza; von der Linde – Łapina, Brus pod Chojnicami, Lipnicy pod Toruniem; Kerschensteinowie – Dolnej i Powodowa koło Pasłęku, Okrągłej Łąki koło Kwidzyna, Młyniska; Köhne-Jaski – Grazymy i Winiec koło Ostródy, Jaśkowa i Liskajn pod Morągiem, Stańkowa koło Prabut, Jaśkowej Doliny; Schmieden – Niedźwiednika, Chłapowa, Gnieżdżewa, Łebcza, Mieroszyna, Mrzezina, Ostrowa, Połczyna, Rekowa, Strzelna, Swarzewa i Tupadł koło Pucka, zarząd dzierżawny Pucka, Pieleszewa i Warszkowa koło Wejherowa, Wiśniewki Gd. na Wielkich Żuławach; von Suchtenowie – Czyżykowa pod Tczewem. Kilku rodzin dzierżawiło dobra królewskie, np. von Werdenowie – Bojan, Czaple, Kielno, Przodkowo i Szemud, czy też klasztorne, np. Conradowie Przymorze (od klasztoru w Oliwie), Giese, Loitz, von Werdenowie – Przejazdowo (od klasztoru w Kartuzach). Powiązania gospodarcze i rodzinne patrycjatu dużych miast były narzędziem wywierania nacisków gospodarczych i politycznych.
Wraz ze zmniejszaniem się roli miast w życiu gospodarczym kraju, malała również rola patrycjatu, którego przedstawiciele często ubiegali się o nadanie szlachectwa. Powolny upadek starego patrycjatu doprowadził w 2. ćwierci XVIII wieku do powstania nowego, opierającego się na nowych zasadach gospodarki pieniężnej i na dawnych przywilejach (Broen 1718–1792, Groddeck 1712–1814, Martens 1730–1792, Renner 1716–1814, von Weickhmann 1754–1814). Patrycjusze gdańscy zamieszkiwali najczęściej na Głównym Mieście, w domach i dworach podmiejskich.
Liczebność patrycjatu szacuje się na około 10% społeczności miejskiej. Dokładnych danych, szczególnie w stosunku do Starego i Młodego Miasta Gdańska brak, ale np. w Głównym Mieście, liczącym w 1416 roku około 15 tysięcy mieszkańców, do szeroko pojętego patrycjatu należało około 1500 osób, (około 256 rodzin), z których 2,3% zasiadało w radzie i ławie, co oznacza, że jedynie 13,3% rodzin patrycjuszy miało przedstawicieli we władzach miejskich. W późniejszych wiekach liczebność patrycjatu, wykazującego tendencję do wewnętrznego zamykania się i niedopuszczania do swego grona obcych, nie przekraczała 10% (według liczby mieszkańców całego Gdańska w 1500 roku było ich około 3,5 tysięcy; w latach 1600–1700 – około 5 tysięcy; w 1800 – 4 tysiące; w 1814 – 3,2 tysiąca).
Pospólstwo, grupa mieszkańców posiadających prawa miejskie, lecz niezasiadających w najwyższych władzach samorządowych ( Rada Miejska i Ława Miejska). Należeli do niej kupcy, mistrzowie, rzemieślnicy, niekiedy czeladnicy, handlarze, przekupnie, itd. Wybijający się przedstawiciele pospólstwa mieli szansę przejścia do patrycjatu. Pospólstwo starało się ograniczyć władzę (szczególnie finansową) patrycjatu, Rady i Ławy, doprowadzając do wybuchów powstań (bunty 1378, 1411, 1416, 1456, 1525), co w roku 1526 spowodowało uzupełnienie Rady Miejskiej przez przedstawicieli pospólstwa i utworzenie Trzeciego Ordynku (obok Rady Miejskiej i Ławy Miejskiej).
Pospólstwo starało się zdobyć kontrolę nad działalnością władz miejskich (próby w latach 1545, 1552, 1565, 1659, 1678), co na stałe udało się na podstawie ordynacji króla Augusta III (20 VII 1750). Od 2. połowy XVI i w XVII wieku wystąpienia pospólstwa przeciwko patrycjatowi Rady Miejskiej i Ławy Miejskiej na tle sporów wyznaniowych i ograniczenia praw obcych w mieście były sporadyczne. Liczebność pospólstwa szacuje się na 40–60% mieszkańców miast w zależności od wielkości i zamożności, co dla Gdańska wynosiło w 1416 roku około 7,5 tysiąca; w 1500 – około 17,5 tysiące; w latach 1600–1700 – około 25 tysięcy; w 1800 – 20 tysięcy; w 1814 – 16 tysięcy).
Plebs, grupa najniższa, obejmująca mieszkańców nieposiadających praw miejskich, podzielona dodatkowo na warstwę produkcyjną (wolno najemni robotnicy, niektórzy czeladnicy, wędrowni kupcy, drobni rzemieślnicy) oraz nieprodukcyjną, stanowiącą tzw. margines społeczny, przeważnie bez stałego miejsca zamieszkania, stałego zajęcia i nieobciążoną stałymi powinnościami na rzecz władz miasta (żebracy, prostytutki, hultaje, włóczęgi, wałęsy, wagabundzi, ludzie swawolni i luźni). Gdańsk przyciągał plebs szukający pomocy materialnej i lekarskiej. Zamieszkiwał w suterenach, piwnicach, na strychach i przytułkach, głównie na Starym Mieście i przedmieściach.
Wzrost liczebności plebsu budził niepokój Rady Miejskiej, stanowił 30–50% mieszkańców, zależnie od wielkości i zamożności miasta oraz okresu. Plebs zawsze popierał wystąpienia pospólstwa przeciw patrycjatowi. Na przełomie XVIII i XIX wieku wykształciły się z niego zalążki proletariatu. W celu złagodzenia sytuacji zorganizowano na Starym Mieście (przełom XVII/XVIII wieku) Dom Dobroczynności. Pomimo usiłowań zlikwidowanie w Gdańsku plagi ulicznych żebraków ( wójtowie żebraczy) problemu tego nie udało się rozwiązać.
