STARE MIASTO

< Poprzednie

Następne >

Pieczęć z godłem Starego Miasta Gdańska według odcisku z 1393

Stare Miasto i brama św. Jakuba, Matthaeus Deisch, 1761–1765

Kościół św. Katarzyny na Starym Mieście, widok od strony południowo-zachodniej, 1903

Wielki Młyn, początek XX wieku

Widok na ul. Podmłyńską od strony ul. Katarzynki na Starym Mieście, 1920

Kościół św. Brygidy na Starym Mieście, widok od strony północno-wschodniej, około 1900

Widok na kościół św. Brygidy od strony ul. Malarskiej na Starym Mieście, 1919

Kościół św. Bartłomieja na Starym Mieście, około 1915

Hala Targowa, około 1910

Dom Opatów Pelplińskich przy obecnej ul. Elżbietańskiej 3, około 1900

Stare Miasto, koniec lat 40. XX wieku, zniszczony rejon ul. Rajskiej od Wielkiego Młyna w stronę wiaduktu Błędnik

Ratusz Starego Miasta

Kościół św. Jakuba na Starym Mieście

Fasada kościoła św. Józefa na Starym Mieście

STARE MIASTO, obecnie obszar między Podwalem Staromiejskim do ul. Wałowej i od Podwala Grodzkiego do Zamczyska i dolnego odcinka Motławy w dzielnicy Śródmieście.

Pod obecną nazwą od około 1368, potwierdzoną od 1374 (alde stad Danczk, po polsku pierwszy raz w 1550). Kształtowało się od 2. połowy XII wieku wraz z napływem do Gdańska żeglarzy, kupców i rzemieślników, głównie z Lubeki i Westfalii. Przybysze osiedlali się na zachód od grodu (od okolic obecnej ul. Tartacznej), wzdłuż biegnącej z niego drogi (obecne ul. Podzamcze i św. Katarzyny). Południową granicę zwartego osadnictwa wyznaczał Potok Siedlecki (orientacyjnie wzdłuż południowej pierzei Podwala Staromiejskiego) oraz osada na tzw. Kępie Dominikańskiej z kościołem św. Mikołaja. Na zachodzie skupisko dochodziło do obecnej ul. Kowalskiej. Około lat 1170–1200 umocniono drogę z grodu drewnianą nawierzchnią, około 1200–1220 zagęszczono zabudowę i zasiedlono obszar w stronę północną – do obecnej ul. Łagiewniki i Heweliusza, z rozszerzeniem na północny-zachód, w okolice obecnego dworca Polskich Kolei Państwowych. Dla przybyszy wzniesiono w latach 80. XII wieku kościół św. Katarzyny (z cmentarzem nad późniejszym Kanałem Raduni i szkołą).

W 1227 funkcjonowała tam gmina niemiecka (głównie kupców z Lubeki), w początku 1227 wzmiankowani byli burgenses (mieszczanie) gdańscy oraz ich przedstawiciele z Hermanem zwani Sapiens i sołtysem Andrzejem, z czasem (przed 1263) powstało tam pierwsze lokacyjne miasto na prawie lubeckim (zob. Gdańsk – początki miasta). Główna zabudowa miasta, drewniana i parterowa, koncentrowała się przy kościele św. Katarzyny. Po jego północnej stronie (obecne okolice NOT-u) odnaleziono (podczas prac archeologicznych w latach 1999–2000) ślady znaczniejszej, piętrowej budowli, może ratusza. Miasto otrzymało drewniane umocnienia, spośród jego bram wzmiankowano tylko w 1266 północną, otwierającą drogę do Oliwy; hipotetycznie przyjmuje się istnienie jeszcze dwóch: wschodniej – w stronę grodu, i zachodniej – w stronę Tczewa. W 1272, w wyniku buntu w okresie 1270–1271, Stare Miasto utraciło obwarowania, dopiero w 1294–1295 otrzymując zgodę Przemysła II na wzniesienie murów.

W 1308 zajęte przez zakon krzyżacki, częściowo zniszczone i spalone przy szturmie 12/13 XI ( rzeź Gdańska). Na przełomie 1308 i 1309 z rozkazu Krzyżaków mieszkańcy rozebrali pozostałości (z wyjątkiem kościoła św. Katarzyny) i opuścili Pomorze (ślady pożaru i celowej rozbiórki odkryto w 1999–2000). Na około 20 lat życie miejskie w Gdańsku zamarło, jego odbudowa nastąpiła na terenach sąsiadującego od południa Głównego Miasta; część dawnego miasta lubeckiego (od ul. Tartacznej do Mniszek, Brygidek, Profesorskiej i Igielnickiej) przekazano Osiekowi. Od połowy XIV wieku, po przekopaniu Kanału Raduni, tereny Starego Miasta zakon krzyżacki wykorzystywał do budowy zaplecza Głównego Miasta (osiedle pokutnic, szpital św. Jerzego, początkowo dla trędowatych), zamku (łaźnia, na zachód od Wielkiego Młyna, w 1381 przejęta przez mieszczan, w 1386 określona jako leżąca przy ratuszu w kierunku szpitala św. Jerzego) i zakładów przemysłowych: Wielkiego Młyna (około 1350), kuźnicy miedzi (w 1355, przy obecnej ul. Na Piaskach, róg Garncarskiej), tartaku (1367).

Charakter obszaru spowodował, że w późniejszym czasie mieszczanie Starego Miasta raczej nie parali się handlem morskim. Pierwsze informacje o ponownym zasiedleniu Starego Miasta pochodzą z 1365; za zgodą Krzyżaków mieszkańcy zbudowali tu dwie szlifiernie nad Radunią (1373), młyn do mielenia kory dębowej na potrzeby garbarzy i folusz dla tkaczy wełny (w 1374, między Wielkim Młynem a Ratuszem Staromiejskim), wapiennik (w 1399, przy obecnej ul. św. Elżbiety, w okolicach Krewetki). W 1374 zapowiedziano założenie osiedla targowego lub miasta, w 1377 nadano osadzie prawo chełmińskie miejskie, jednak z ograniczonymi kompetencjami (między innymi ze względu na podległość skarbową cechów zakonowi krzyżackiemu i posiadanie przez Krzyżaków znacznych gruntów).

W 1382 komtur gdański udzielił mieszkańcom pożyczki na budowę ratusza ( Ratusz Staromiejski), w 1396 częściowo na gruntach Starego Miasta, częściowo Osieka fundowano klasztor brygidek. Rozwój posiadłości tych ostatnich przy obecnych ul. Brygidki, Mniszki, Profesorskiej i Igielnickiej spowodował włączenie całego tego obszaru w połowie XV wieku do Starego Miasta ( Nonnenhof).

Od 1397 planowano otoczenie miasta wałem, w 1402 uzyskano zezwolenie na wykopanie szerokiej na 12 m fosy (Nowego Rowu) między Starym a Młodym Miastem; z pozyskanej ziemi oba miasta usypały wały obronne, nad fosą zbudowano most. Powiększyło to obszar miasta o okolice obecnej ul. Wałowej. W 1402, kosztem Osieka, powiększono Stare Miasto o obszar 140 m długości i 80 m szerokości, czyli o okolice obecnej ul. Stolarskiej, przedłużonej w kierunku Młodego Miasta tzw. Nową Groblą (Neuer Damm, obecnie Łagiewniki) z mostkiem na Raduni, nazwanym później Rybackim; w 1415 powstał przy grobli szpital i kościół św. Jakuba. Wspólną drogą na granicy obu dzielnic uczyniono obecnie ul. Browarną. Główną ulicą Starego Miasta była Korzenna (w 1399 Pfeffergasse, w 1404 Pfefferstett) i Kowalska (w 1400 Schmiedegasse). Starsze od nich są: Elżbietańska, zwana początkowo Drogą do św. Jerzego (w 1355 weg, da man zu St. Georgen geht, w 1393 gasse bey St. Georgen), obecna nazwa od roku 1443 (sente Elsebethgasse, od szpitala i kościół św. Elżbiety) i Garncarska (w XV wieku Tepper Gasse = Töpfergasse). W 1400 w źródłach pisanych ul. Heweliusza (Bomgartische Gasse – od nazwiska), w 1449 ul. Gnilną (Faulgraben), jej przedłużenie na zachód zwane było początkowo Czarnokrzyską (w 1495 bey dem swartzen cruze – od krzyża targowego), a następnie Targiem Kaszubskim (w 1694 Kassubischer Markt). W 1495 wzmiankowano ul. Rajską (Paradiesgasse – od gospody Raj), w 1509 Stolarską (Tischlergasse), w 1511 Łagiewniki (Schüsseldamm).

Po zniszczeniu Młodego Miasta i przesiedleniu większości mieszkańców na Stare Miasto w rejonie obecnej ul. Korzennej i Łagiewniki, zbudowano dla nich w 1458 nowy kościół św. Bartłomieja, a w 1464 przy podupadłej kaplicy św. Jerzego osadzono karmelitów z Młodego Miasta, którzy zaczęli wznosić klasztor i kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, św. Eliasza i Elizeusza, obecnie św. Józefa. Wzniesione w okresie 1466–1487 murowane fortyfikacje obejmowały 1,4 km murów z trzema bramami i 18 basztami. W ich obrębie znalazł się Targ Drzewny (w 1515 holczmarkt = Holzmarkt). Obszar Starego Miasta (wraz z Osiekiem) wynosił 55 ha. W 1495 liczbę posesji szacuje się na 730, mieszkańców na 3655 (razem z Osiekiem 850 posesji i około 4300 mieszkańców). U szczytu rozwoju przed rozbiorami Stare Miasto mogło liczyć 20 000 mieszkańców. W 1711, dzięki fundacji założonej przez pastora Joachima Weickhmanna, powstała przy Schüsseldamm (ul. Łagiewniki, w pobliżu skrzyżowania z obecną ul. Wodopój) jedna z bezpłatnych szkół (tzw. Freischule) dla ubogiej młodzieży płci obojga.

17 IV 1793 zlikwidowano odrębne władze Starego Miasta, sąd ( Ławę) połączono z ławą Głównego Miasta w Sąd Miejski. W 1806 było 1231 budynków, w 1843 – 1348, w 1927 – 1874. W 1880 mieszkało tu 31 250 osób, w 1917 – 37 586. Dzielnica była stosunkowo biedna: w 1927 mieszkania jednopokojowe stanowiły 37,1% wszystkich mieszkań, a 4 i więcej pokojów było tylko w 9,3% mieszkań. Po zniszczeniu w 1945 odbudowano sześć kościołów, klasztor pokarmelicki, szpital elżbietański, Wielki Młyn oraz kilka dalszych obiektów, np. Dom Kaznodziejów. 10 I 1980 przy ul. Łagiewniki 56 otwarto (jako trzecią w kraju) księgarnię Ossolineum, 12 II 1994 otwarty został dom handlowy w Wielkim Młynie. Naprzeciwko Dworca Głównego stanął w 2001 kompleks handlowy City Forum, z hotelem, 17 I 2002 przy Karmelickiej 1 uruchomiono Kino Krewetka, w 2003 na zbiegu ul. Rajskiej, Heweliusza, Gnilnej – Galerię Handlową Madison. AJ

Ulice Starego Miasta

Ulica	Nazwy historyczne	Informacje o nazwie współczesnej	Uwagi
Aksamitna	1449 fule Graben, później Faulgraben (Zgniły Rów, w znaczeniu fosa)	obecna nazwa od 1945
	od 1511 Czaminetgasse
	do 1945 Sammtgasse (Aksamitna)
Bastion św. Elżbiety		nazwa od 1 III 1990, od bastionu św. Elżbiety z 1563
Bednarska	1436 Bodelgasse (Katowska)	obecna nazwa od 1945
	1462 Neue Gasse (Nowa)
	od XVI wieku Böttigergasse
	do 1945 Böttchergasse (Bednarska) – początkowo od Korzennej do skrzyżowania z dawną ul. św. Bartłomieja
Bielańska	1386 twergasse by dem rothuse (Poprzeczna Przy Ratuszu)	obecna nazwa od 1945
	1495 St. Jörgengasse (św. Jerzego, w nawiązaniu do szpitalnej kaplicy św. Jerzego, kościół św. Józefa)
	1511 kegen den weissen Mönchen (Na Wprost Białych Mnichów, od karmelitów z kościoła św. Józefa)
	1523 Verlorene Gasse (Zagubiona)
	XVIII wiek Mönchengasse (Mnisia)
	od 1814 do 1945 Weissmönchen-Kirchengasse (Bielańska Kościelna)
Brygidki	1394 der hof der armen bussenden weiber (Dwór Pokutnic)	obecna nazwa od 1945
	do 1945 Nonnenhof (Dwór Mniszek)
Elżbietańska	1355 weg, da man zu St. Georgen geht (Droga do św. Jerzego) – w nawiązaniu do szpitalnej kaplicy św. Jerzego ( kościół św. Józefa)	obecna nazwa od 1945
	1393 gasse bey St. Georgen (Przy św. Jerzym)
	1443 Sente Elsbethgasse (św. Elżbiety)
	do 1945 St. Elisabeth-Kirchengasse
Garncarska	początkowo jak ul. Elżbietańska	obecna nazwa od 1945
	od 1581 do 1945 Töpfergasse (Garncarska)
Gnilna,	od 1449 der fule graben	obecna nazwa od 1945
	do 1945 Faulgraben (Zgniła Fosa)
skwer Gyddanyzc	od 17 II 2011 skwer księdza Henryka Jankowskiego	obecna nazwa od 25 IV 2019	między ul. Stolarską i Mniszki
Jana Heweliusza	od około 1400 bomgartische Gasse	obecna nazwa od 1945, w nawiązaniu do domów astronoma przy ul. Korzennej
	do 1945 Baumgartsche Gasse (Baumgarta)
Hucisko	od 1489 do 1945 Silberhütte (Srebrna Huta) od huty srebra nad Kanałem Raduni, czynnej jeszcze w roku 1805	obecna nazwa od 1945
Igielnicka	od 1495 noldenergasse	obecna nazwa od 1945
	1565 Nadlergasse
	do 1945 Nätlergasse
Karmelicka	Karmelitergasse, przebita 1900 po rozebraniu wałów	obecna nazwa od 1945
Katarzynki	1271 terra unde sancte Katherine (plac Przy św. Katarzynie)
	od 1624 kirchhof, później St. Katharinenkirchhof (Cmentarz św. Katarzyny)
	do 1945 An der Katharinenkirche
	od 1945 plac św. Katarzyny, później obecna nazwa
Korzenna	1399 Pfeffergasse (Pieprzowa)	obecna nazwa od 1945
	od 1404 pfefferstett (Pieprzowe Miasto)
	do 1945 Pfefferstadt
Kowalska	od 1495 Smedegasse	obecna nazwa od 1945
	do 1945 Schmiedegasse
Lisia Grobla	1915–1945 Fuchswall (Lisi Wał)	obecna nazwa od 1945	założona na miejscu rozebranego bastionu Lis z 1628 roku
Łagiewniki	1402 nue gasse (Nowa)	obecna nazwa od 1945
	1415 nuwer tam (Nowa Grobla), często z dodatkiem jenseis der Radaune (Po Tamtej Stronie Raduni)
	1511–1945 Schüsseldamm (Grobla Łagiewna)
Malarska	1459 Gemolte Gasse	nazwa od 1945	ulica przestała istnieć w latach 60. XX wieku (w 2004 jej nazwę zaznaczono na chodniku od ul. Podwale Starmomiejskie)
	do 1945 Malergasse (Malowana)
Małe Mniszki	1515 Provenergasse (Prebendarska)	obecnie bez nazwy (od ul. św. Katarzyny do kościoła św. Brygidy przez parking)
	1608–1945 Kleine Nonnemgasse (Małe Mniszki)
	od 1946 Małe Mniszki
Młyńska	od 1456 platea molendini	obecna nazwa od 1945
	do 1945 Mühlengasse
Mniszki	1495 Dy Growen Nonnengasse (Szare Mniszki)	obecna nazwa od 1945
	do 1945 Große Nonnengasse (Wielkie Mniszki)
Na Piaskach	odcinek od Garncarskiej do Kowalskiej 1624–1945 Am Sande (Na Piasku)	obecna nazwa od 1945 wspólna dla obu odcinków
	odcinek od Kowalskiej do Młyńskiej 1495–1945 Halbengasse (Połówkowa)
Oborniki	1495–1945 Ochsengasse (Wołowa)	nazwa od 1945	ulica nie istnieje, w 2004 jej początek zaznaczono nazwą na chodniku od ul. Podwale Staromiejskie
Podbielańska	1480 Verlorene Gasse (Zagubiona)	od 30 VII 1991 ponownie wspólna nazwa dla całości
	XVI wiek Hintergasse (Tylna)
	do 1945 Weissmönchen Hintergasse (Tylna Bielańska)
	od 1945 Podbielańska
	od 9 VII 1947 plac Gen. Sikorskiego (część)
	od 16 X 1953 plac Maksyma Gorkiego (część)
Podmłyńska	1495 Kleyne Molgasse	obecna nazwa od 1946
	do 1945 Kleine Mühlengasse (Mała Młyńska)
Podwale Grodzkie	1899–1945 Stadtgraben	obecna nazwa od 1945	wytyczone po rozbiórce wałów
Podwale Staromiejskie	1422 burggasse (Grodzka)	obecna nazwa od 1945
	1617 am Graben (Przy Rowie)
	koniec XVIII wieku – 1945 Altstädtischer Graben (Rów (tzn. Fosa) Staromiejski)
Profesorska	1449 kleine gasse hynder unserer provener huser (Mała Za Domami Naszych Prebendarzy)	obecna nazwa od 1945	historyczny zakres od ul. św. Katarzyny do wejścia do plebanii św. Brygidy
	koniec XVIII wieku – 1945 Professorgasse (Profesorska), od nowicjuszy, czyli profesów
Przy Generalnej Komendzie	1901 Am Generalkommando	obecnie bez nazwy	plac powstały po wybudowaniu Komendantury – Nowego Ratusza
	od 1945 plac Armii Czerwonej, nazwa skreślona ze spisu ulic Gdańska 1 III 1990
Przybramna św. Jakuba	1898 Jakobstor (Brama św. Jakuba, od bramy z 1635)		odcinek obecnej ul. Wałowej od Łagiewników do pl. Hanzeatyckiego (Wałów Piastowskich), powstały po rozbiórce wałów
	1904 Am Jakobstor (Przy Bramie św. Jakuba)
	1945 Przybramna św. Jakuba
Rajska	1495–1945 Paradiesgasse, od gospody „W Raju” na rogu Baumgartsche Gasse (obecnie ul. Heweliusza)	obecna nazwa od 1945	obecny przebieg: zaczyna się od ul. Wielkie Młyny na północ od Wielkiego Młyna, obiekty na Wyspie Młyńskiej należą do ul. Wielkie Młyny)
Rybaki Górne	1495 By dem nyen Fischmarkte (Przy Nowym Targu Rybnym)	obecna nazwa od 1945 (ściśle biorąc, słowo „Seigen” oznaczało podziurkowane naczynia – cadzki lub cedziworki – do przechowywania ryb w wodzie)
	1523 An dem Molgrafen = Mühlgraben (Nad Młynówką)
	1570 Auf lub mang den Seigen (Na Rybakach)
	XVIII wiek – 1945 Hohe Seigen (Rybaki Górne)
Stolarska	1402 Neuer Damm diesseits der Radaune (Nowa Grobla po tej stronie Raduni)	obecna nazwa od 1945
	1565–1945 Tischlergasse (Stolarska), po polsku już w 1553 (stolarska lub tesarska)
św. Bartłomieja	od 1456 platea sancti Bartholomei, Sankt Bartholomäi-Kirchgasse)	obecnie bez nazwy
	1495 Compestgasse (Kompostowa) – odcinek od Bednarskiej (i Wodopoju) do Baumgartsche Gasse (obecnie Heweliusza); później Kumstgasse (Kapuściana)
	1899 St. Bartholomäi-Kirchengasse, polska nazwa od 1945
św. Jakuba	1495 Nedergasse, potem Niedergasse (Dolna)		obecnie ulica zabudowana
	1664 Neue St. Jakobsgasse (Nowa św. Jakuba)
	do 1945 St. Jakobsneugasse
	od 1945 św. Jakuba – równoległa do ul. Gnilnej, na wprost wieży kościoła św. Jakuba
św. Katarzyny	1495 Kagelzipfel (w znaczeniu zaułek) (Cypel Kogi)	obecna nazwa od 1945	obecnie zakres od ul. Igielnickiej do Profesorskiej
	1581 Kirchsteig (Ścieżka Kościelna)
	do 1945 St. Katharinen Kirchsteig
Targ Drzewny	1523 Unter den Weiden (Pod Wierzbami)	obecna nazwa od 1945
	od 1515 holczmarkt
	do 1945 Holzmarkt (Targ Drzewny)
Targ Kaszubski	1495 Schwarze Kreuze (Czarne Krzyże), od krzyża na targu, oznaczającego pokój handlowy		obecnie nie istnieje (przedłużenie Gnilnej między Rajską i Korzenną)
	1694–1945 Kassubischer Markt (Targ Kaszubski)
	od 1945 Kaszubska
Targowa	po 1920 Messehalle (Hala Targowa, Hala Międzynarodowych Targów Gdańskich)		przecznica Wałowej, skreślona ze spisu ulic Gdańska w 1998
	od 1945 Targowa
Wałowa	1850–1945 Wallgasse, nazwa od obwarowań z XVII wieku	obecna nazwa od 16 X 1953	zakres historyczny: do Łagiewników, bez Przybramnej św. Jakuba
	od 1945 Wałowa I i Wałowa II (z rozszerzeniem zakresu na ul. św. Jakuba)
Wały Jagiellońskie	do 1945 Elisabethwall (Wał Elżbietański)	obecna nazwa od 16 X 1953	odcinek od Podwala Grodzkiego do Huciska, powstał po częściowej rozbiórce bastionu Św. Elżbiety w 1897
	od 1945 Wały Jagiellońskie I
Wały Piastowskie	1904–1945 Hansaplatz (Plac Hanzeatycki)	nazwa od 1945 (1946 na krótko Gazowniana, później zmieniony przebieg)	powstała po rozbiórce Bastionu Bożego Ciała
Wapienna	Kalkgasse, odcinek ul. Rajskiej, między Gnilną i Przybramną św. Jakuba (obecną Wałową), od wapiennika, czynnego tutaj od roku 1399	nazwa od 1945	obecnie ulica nie istnieje
Wielkie Młyny	pierwotnie poszczególne odcinki miały różne nazwy: a) od Młyńskiej do Podmłyńskiej – 1624 Kirchsteig (Kościelna) b) przy Korzennej – alte Münze (Stara Mennica), bezpośrednio przy Młynie – Am Schild (Przy Tarczy), od nazwy wyspy młyńskiej) – od 1817 An der Großen Mühle	obecna nazwa od 1945	obiegały Wielki Młyn od południa, wschodu i północy; historyczny zakres od wylotu ul. Młyńskiej wokół Wielkiego Młyna do Korzennej
	1854–1945 An der Großen Mühle (Przy Wielkim Młynie) – nazwa rozszerzona na całość
Wodopój	od 1581 An der Pferdetränke (Przy Końskim Wodopoju)	obecna nazwa od 1945	historyczny zakres od dawnej ul. św. Bartłomieja, między budynkiem NOT i hotelem Hevelius ( hotele), do Łagiewników
	do 1945 Pferdetränke
Zaułek św. Bartłomieja	od kościoła św. Bartłomieja	obecna nazwa od 1945
	do 1926 St. Bartholomäi-Kirchhof (Cmentarz św. Bartłomieja), 1926-1945 An der Bartholomäikirche
Zawrotna	1776 kleine Kehrwiedergasse (Mała Zawrotna – w znaczeniu Ślepa) później bez określenia Mała	obecna nazwa od 1945
AJ