TRZECI ORDYNEK
| < Poprzednie | Następne > |
TRZECI ORDYNEK, reprezentacja pospólstwa we władzach miejskich Gdańska (ordynek pierwszy: rajcowie, patrycjat, ordynek drugi: kupiectwo). Powołana na podstawie statutów króla polskiego Zygmunta I Starego (20 VII 1526), stanowiących odtąd fundament ustroju miasta. Reprezentacja ta składała się ze 100 mężów, po 25 z czterech kwartałów. W skład wchodzili z urzędu reprezentanci najważniejszych w 1. połowie XVI wieku czterech cechów głównych (rzeźnicy, piekarze, szewcy i kowale).
Uzależniony był od Rady Miejskiej, której przysługiwało prawo mianowania jej nowych członków (do 1678), zwoływania ich na posiedzenia i wysuwania problemów do dyskusji. Do podejmowania prawomocnej decyzji wystarczała Radzie Miejskiej zgoda Ławy Miejskiej i dwóch kwartałów.
Trzeciemu Ordynkowi nie przysługiwało prawo kontroli nad dochodami i wydatkami miasta. Starał się zmusić Radę Miejską do ustępstw ustrojowych, w 1545 wystąpił z żądaniem między innymi zwoływania swoich posiedzeń przynajmniej dwa razy w roku, lepszego traktowania mieszczan, ograniczenia zbędnych wydatków, reformy sądownictwa, wybrania po ośmiu przedstawicieli z każdego kwartału do polubownego załatwiania sporów, zlikwidowania lichwy, przestrzegania statutów cechowych, zmniejszenia prac publicznych (szarwarków) na Żuławach, stosowania ograniczeń wobec obcych nieposiadających prawa miejskiego oraz wobec Żydów i Cyganów.
Po odrzuceniu żądań, w sierpniu 1552 wystąpił z nowymi, idącymi dalej, licząc na poparcie króla polskiego Zygmunta Augusta, dążącego do podporządkowania sobie gdańskiego patrycjatu. Najważniejszymi żądaniami były: zakaz obejmowania urzędów w Radzie Miejskiej przez bliskich krewnych, zwoływania własnych posiedzeń najmniej dwa razy w roku, obsadzanie wolnych miejsc we własnej reprezentacji przez owych stu mężów, zakaz podejmowania uchwał we wszystkich ważniejszych sprawach bez zgody Trzeciego Ordynku, nałożenie na Radę Miejską obowiązku składania przed jego delegatami rachunków z działalności finansowej, poszanowanie praw i przywilejów cechowych. Kolejne próby przeforsowania postulatów podjęto w 1565.
Dzięki rozwarstwieniu i wewnętrznemu skłóceniu gdańskiego pospólstwa Radzie Miejskiej niekiedy udawało się wyrwanie Trzeciego Ordynku z opozycji, co między innymi zapobiegło realizacji postulatów pospólstwa w latach 1636 i 1645 dotyczących ograniczenia praw obcych. W 1659 roku, odmawiając zgody na nowe podatki, Trzeci Ordynek przeforsował odebranie Radzie Miejskiej i przekazanie komisjom (złożonym z delegatów Trzeciego Ordynku) zarządzanie majątkiem i dochodami stałymi miasta (w Urzędzie Budowlanym, Kamlarii). W 1678 wywalczył prawo wysuwania dwóch kandydatów na swoich przedstawicieli oraz na mistrzów kwartałów, z których jednego Rada Miejska powoływała na wolne stanowisko; tym samym uzyskał uniezależnienie od decydowania przez Radę Miejską o swoim składzie. Wzmocniona została również reprezentacja cechów w Trzecim Ordynku przez podwojenie głosów starszych cechów głównych z czterech do ośmiu oraz przez zarezerwowanie ośmiu miejsc dla rzemieślników wybieranych dożywotnio. Tym samym Trzeci Ordynek liczył 108 osób.
W połowie XVIII wieku był on główną siłą opozycji przeciw Radzie Miejskiej, w 1749 powołał ośmioosobową komisję, która opracowała w 68 punktach skargę do króla polskiego Augusta III na jej działalność i politykę. Postulaty król zaakceptował 10 II 1750, wywołując sprzeciw Rady Miejskiej. W wydanej 20 VII 1750 ordynacji król zagwarantował kupcom 1/3 miejsc w Radzie i Ławie, przyznał prawo wnoszenia spraw pod obrady na każdym posiedzeniu ordynków, w razie trudności ze strony Rady Miejskiej wprowadził prawo odwołania się do króla, zlecił generalną rewizję wilkierza, zmodyfikował system podejmowania uchwał w ordynkach, nakazał wprowadzić reprezentantów Trzeciego Ordynku do wszystkich organów podatkowych oraz ustanawiał obowiązek przyjęcia wyborów przez wybrane osoby.
Zmiany te przetrwały do czasu przejęcia Gdańska przez Prusy i formalnego rozwiązania Trzeciego Ordynku w 1793. Jego działalność przywrócono w I Wolnym Mieście Gdańsku (1807–1814), kiedy był w opozycji w stosunku do Rady Miejskiej i francuskich władz okupacyjnych. 15 VII 1807 do Trzeciego Ordynku włączono Stare Miasto jako piąty kwartał. Celem utrzymania nad nim kontroli i pozbawienia znaczenia w 1808 został zreformowany: w miejsce 108-osobowego ciała powołana została szesnastoosobowa komisja Trzeciego Ordynku, w jej skład weszło po czterech członków z każdego kwartału. Ze wzmocnionym i podporządkowanym sobie senatem oraz silnym garnizonem wojskowym władze francuskie nie dopuszczały opozycji do głosu, zapewniając tym samym spokój w mieście.
