WIELKI MŁYN
| < Poprzednie | Następne > |
WIELKI MŁYN, wodny, zbożowy, na wyspie zwanej Schild (ze względu na jej kształt przypominający tarczę), utworzonej przez ramiona Kanału Raduni na Starym Mieście. Zbudowany przez Krzyżaków, w 1364 po raz pierwszy wzmiankowany. W 1365 istniało przy nim bractwo parobków młyńskich. W 1391 (data dyskutowana) spłonął. Odbudowany, przed 1407 otrzymał rozłożystą, jednokondygnacyjną bryłę ceglanego budynku na kamiennych fundamentach (41 m długości, 26 m szerokości i 26 m wysokości). Zapewne wówczas dobudowano od wschodu (obok obecnego wejścia głównego) piec piekarski z kominem wystającym ponad szczyt dachu i otwarto piekarnię – wzmiankowany od 1419 baghus, związany z „domem ziarna” (kornhus). Przykryty dwuspadowym dachem (na drewnianej więźbie pokrytej dachówką), kryjącym sześciopoziomowe poddasze magazynowe na zboże i przemieloną mąkę, wsparte dębowymi podporami osadzonymi w kamiennych bazach. Prawdopodobnie początkowo dysponował dwunastoma kołami wodnymi nasiębiernymi (po sześć z każdej strony: od południa i północy), z których każde było połączone z walcami transmisyjnymi poruszającymi po dwa żarna.
Zarządzany przez Krzyżaka z konwentu komturstwa gdańskiego, zwanego mistrzem młyńskim (Mühlmeister), któremu podlegał wyspecjalizowany personel z werkmistrzem na czele. Zboże (żyto i pszenicę) mielono dla gdańskich piekarzy i na eksport; jęczmień przerabiano na słód głównie dla gdańskich browarników. W przemiale pomagała czeladź klienta, który za możliwość skorzystania z Wielkiego Młyna wnosił Krzyżakom opłatę pieniężną (Molepfennik) i daninę w ziarnie, tzw. mlewne (Metze). Mlewne oznaczało konieczność przekazania Krzyżakom 1/16 partii zboża oddanego do przemiału w Wielkim Młynie. Odbudowę i rozbudowę (o około 1/3 powierzchni w stronę kościoła św. Katarzyny) Wielkiego Młyna po wspominanym wyżej pożarze w końcu XIV wieku współfinansowali gdańszczanie poprzez udzielenie zgody na czasowe podniesienie daniny mlewnej.
W 1410 Główne Miasto Gdańsk uzyskało od króla polskiego Władysława Jagiełły prawo do poboru połowy dochodów z Wielkiego Młyna, czego po I pokoju toruńskim Krzyżacy nie uznali (zob. wielka wojna 1409–1411). Krzyżacy nie dotrzymali też umowy w sprawie czasowego pobierania podwyższonego mlewnego, co stało się przyczyną długotrwałego konfliktu (w 1454 roku gdańszczanie szacowali straty z tego tytułu na 600 000 grzywien).
W okresach konfliktów zbrojnych z Krzyżakami Wielki Młyn zmieniał się w ważny punkt militarny tych ostatnich; zbuntowani przeciwko nim gdańszczanie zajmowali go dwukrotnie podczas wojen polsko-krzyżackich: w 1410 i 5 II 1454 (wówczas zajęcie Wielkiego Młyna rozpoczęło w Gdańsku wojnę trzynastoletnią). W maju 1454 został nadany Głównemu Miastu przez króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka. Od tej pory zarządzała nim bezpośrednio Rada Miejska (prezydujący burmistrz i pierwszy kamlarz), regulując jego działalność przez ordynacje młyńskie (1471, 1607, 1647, 1691). Przed 1471 został powiększony do osiemnastu kół.
Od 2. połowy XV wieku klientom zakazano wstępu do Wielkiego Młyna, przemiał prowadzili tylko pracownicy. W 1471 byli to: werkmistrz, jego dwóch zastępców, młynarz słodu, młynarz żyta, poborca opłaty zbożowej, dziewięciu kamieniarzy, dwóch pachołków od obsługi śluz, dwóch – od wagi, kucharka, dziewka od świń (z czego wynika, że przy Wielkim Młynie prowadzono też hodowlę trzody) – razem 21 stale zatrudnionych osób (nie licząc zatrudnionych na dniówkę tragarzy worków ze zbożem i mąką); w 1522: dodatkowo człowiek do przewiewania zboża; w 1568: dodatkowo młynarz nocny i pisarz. Już w 1577 funkcjonował młyn kieratowy (koński) (nad Kanałem Raduni, nieopodal obiektu zwanego Małym Młynem o którym niżej), funkcjonujący w okresach wojen (połączonych z reguły ze wstrzymaniem dopływu wody przez Kanał Raduni) i silnych mrozów. W latach 1603–1604 przemielono 4900 ton żyta i 1228 ton pszenicy.
W latach 1623–1632 młyn był dzierżawiony przez rodzinę von Boddeck, następnie ponownie znalazł się pod bezpośrednim zarządem Rady Miejskiej. W 1730 pracujący tu młynarze oskarżani byli o zaopatrywanie się w konieczne do pracy młyna rzemienie nie u przedstawicieli
cechu rymarzy, ale u partaczy spoza miejskiej jurysdykcji, pracujących tanio, szybki i solidnie. W 1740 wielki strajk czeladników z Wielkiego Młyna, stolarzy i młynarzy doprowadził do poważnych perturbacji w funkcjonowaniu gdańskich piekarń. Do 1806 Wielki Młyn miał przywilej przymusu mlewnego, czyli poboru 1/16 oddanej do przemiału partii zboża.
Dzierżawcami Wielkiego Młyna byli: w 1800 Johann Christian Senff (1758–1820), w latach 1821–1831 Gottlieb Henff (1755–1831), w 1836 Johann Salomon Ziehm (1796–1868), od 1836 radca Jacob Witt (który kazał zamontować maszynowe taśmociągi do transportu zboża i worków z mąką), w 1854 J.F. Czakowski, w 1867 Friedrich Theodor Stahl. Po 1874 w dzierżawie firmy „Bartels & Co” (w 1893 zatrudniającej 101 osób, w 1908 – 120), której właścicielami byli Heinrich Georg Bartels (19 VI 1842 Krzywe koło Morąga – 2 I 1889 Gdańsk; zmarł nagle w sali giełdy zbożowej w Dworze Artusa), Wilhelm Kolkow (20 II 1838 Gdańsk – 9 X 1899 Gdańsk) i Ernst Christoph Mix (23 II 1862 Gdańsk – 2 XII 1936 Gdańsk-Oliwa). W 1880 zainstalowano (zamiast kół młyńskich, które od tego czasu „stały i niszczały”) turbiny wodne do napędzania walców mielących ziarno. Napęd ten stosowano do 1945.
W 1894 odrestaurowano mury; produkowano wówczas do 200 ton mąki dziennie. Firma wypiekała także chleb w znajdującym się w Wielkim Młynie – od strony Kleine Mühlengasse (ul. Podmłyńska) – wielkim piecu. W latach 1933–1939 dzierżawcą była firma Überlandzentrale Pomorze GmbH, 1940–1945 Überlandzentrale Westpreußen Kraftwerk Stocksmühle-Pelplin GmbH. Nazwę „Große Mühle von Danzig” nosił jeden z gdańskich statków handlowych.
| 1894 | 111 |
| 1895 | 101 |
| 1896 | 98 |
| 1897 | 44 |
| 1907 | 120 |
Młyn był czynny do 1945, wówczas został zniszczony – z wyjątkiem murów obwodowych (zawalony szczyt zachodni, wyszczerbiony wschodni, spalony dach i urządzenia). Początkowo zabezpieczono mury, a pod koniec lat 50. XX wieku Józef Chrzanowicz opracował projekt odbudowy, opierając się na XIX-wiecznej inwentaryzacji Konrada Steinbrechta. Wielki Młyn odbudowywano w okresie 1962–1965 (zamontowano stalową więźbę dachową, zlikwidowano ostrołukowe otwory wejściowe od strony wschodniej i zachodniej, w dobudówce-piekarni od wschodu przebito okna).
W 1962 władze miasta bezskutecznie proponowały Stoczni Gdańskiej przejęcie obiektu na stoczniowy dom kultury. 20 VII 1962 działalność odbudowanego obiektu zainaugurowała wystawa „Polska na morzu 1945–1962”, prezentowana w ramach obchodów 1000-lecia państwa polskiego, których organizację powierzono Gdańskowi. Na wystawie pokazano modele statków oraz plansze obrazujące rozwój przemysłu stoczniowego, linii żeglugowych, portu gdańskiego. Planowano zorganizowanie w budynku restauracji rybnej. W czerwcu 1963 odbywały się tu wojewódzkie targi zaopatrzeniowe (surowce, prefabrykaty, artykuły dla przemysłu stoczniowego, przemysłu terenowego i spółdzielczości), 21–24 VII 1963 pokazano wystawę róż, zorganizowaną przez Koło Inżynierów i Techników Ogrodnictwa przy Zarządzie Zieleni Miejskiej w Gdańsku. W maju 1964 Wielki Młyn ponownie był miejscem targów przemysłowych (odzieżowych, obuwniczych, galanteryjnych).
W 1964 obiekt przejęło na dziesięć lat nowo powstałe Biuro Obrotu Maszynami i Surowcami (BOMIS), zajmujące się zbytem materiałów niepełnowartościowych, nienormatywnych i ponadnormatywnych. W 1965 zorganizowano wystawę „XX lat polskiego przemysłu okrętowego” – z częścią plenerową na Wyspie Młyńskiej. Powodzenie wystawy spowodowało bezskuteczne starania Stoczni Gdańskiej o wydzierżawienie obiektu od BOMIS-u (między innymi z propozycją umieszczenia tu Muzeum Stoczni).
Następnie obiekt był wykorzystywany przez BOMIS w celach magazynowych, wystawowych (na przykład 8–10 XII 1966 została tu zorganizowana Nadmorska Giełda Towarowa, reklamowana jako miejsce, gdzie można kupić zarówno holownik rzeczny „Śmiały”, jak i brokat), oraz handlowych (przez wiele lat między innymi sklep materiałów i podzespołów niepełnowartościowych, głównie z branży elektronicznej), jako dyskoteka, miejsce spektakli teatralnych (w 1980 Teatr Wybrzeże wystawił Sprawę Dantona Stanisławy Przybyszewskiej w inscenizacji Andrzeja Wajdy), do 1992 działały Pewex i salon gier. Przejęty przez Zrzeszenie Prywatnego Handlu i Usług w Gdańsku, po wewnętrznej przebudowie według projektu Elżbiety Ratajczak-Piątkowskiej z Zakładu Architektury Morskiej i Przemysłowej Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej, mieścił trzypoziomowy dom handlowy (powierzchnia użytkowa: 2300 m², powierzchnia handlowa: 1489 m², 72 stoiska handlowe), otwarty 12 II 1994. W przyziemiu powstał skansen archeologiczny, prezentujący niektóre odkrycia z badań prowadzonych od 1991 (żarna i „leżak”). 6 XII 2004 otrzymał specjalną iluminację (32 projektory). W początkach września 2016 kupcy zrezygnowali z dzierżawy (brak klientów – w ostatnim roku czynne były tylko 24 boksy). 19 XII 2016 obiekt przejęło Muzeum Historyczne Miasta Gdańska (Muzeum Gdańska), które 23 VII 2021 otworzyło tu swój oddział: Muzeum Bursztynu.
Obiekty towarzyszące. Historycznemu Wielkiemu Młynowi towarzyszyły inne budowle. Między 1391 a 1407 wybudowano na wschód od niego spichlerz (obecnie ul. Rajska 2), obejmujący oba brzegi Kanału Raduni – w 1407 określony jako korn, w 1418 kornhus, obecnie błędnie zwany Małym Młynem. Przebudowany w XV wieku: elewacja południowa została przelicowana, wschodnia ściana szczytowa wzmocniona masywnymi przyporami. W XVIII wieku wykonano we wnętrzu podmurówkę z odsadzką, zapewne dla wzmocnienia stropu. W końcu XIX wieku wykuto prostokątne otwory okienne i drzwiowe o nadprożach wzmocnionych stalowymi belkami. Zniszczony w 1945, po odbudowie pozbawiony gotyckiej fasady wschodniej; dach otrzymał zbyt wysoką więźbę. Od 9 XII 1967 w posiadaniu okręgu gdańskiego Polskiego Związku Wędkarskiego, tzw. „Dom Wędkarza”.
Ponadto przy obecnym skwerze (placu) Heweliusza funkcjonował, zapewne już od XIV wieku, dwór młyński z cieślarnią. W XVII wieku powstał przy nim dom cechowy młynarzy (Mühlergewerkshaus), w 1754 wybudowany na nowo, w 1894 (z powodu budowy nowej siedziby Państwowej Rzemieślniczej Szkoły Dokształcającej) przeniesiony na Wyspę Młyńską, w niewielkiej odległości od Wielkiego Młyna. Dom cechowy został zniszczony w 1945. W latach 1960–1962 Wyspa Młyńska była wykorzystywana jako letnia kawiarnia pod płóciennym dachem, prowadzona przez Gdańskie Zakłady Piekarnicze; w 1962 ustawiono tu obiekt towarzyszący wystawie „Polska na morzu 1945–1962”: nadbudówkę statku – mostek kapitański. Po zamknięciu wystawy nadbudówka stała niewykorzystana, od lutego 1964 mieściło się w niej studio nagrań na płytach pocztówkowych, uruchomione przez Spółdzielnię Inwalidów „Rozwój”. Mostek kapitański zdemontowano w październiku 1969, w 1970 w jego miejscu uruchomiono letnią kawiarenkę Pod Gwiazdami. W 1997 odbudowano dom cechowy (jako dwukondygnacyjną restaurację Dom Młynarza, połączoną z funkcją hotelarską).
