ŻYDZI

'''ŻYDZI.''' Pierwsze wzmianki o kupcach żydowskich przybywających do Gdańska pochodzą z pocz. XV w., kiedy, za wstawiennictwem u Krzyżaków wielkiego księcia Witolda, przybywali z Litwy. Do 1793 nie mieli prawa stałego zamieszkiwania i prowadzenia działalności w obrębie murów miejskich Śródmieścia. Za wyjątkiem okresu q Jarmarku św. Dominika mogli tu przebywać czasowo, po otrzymaniu specjalnego, płatnego zezwolenia (glejtu). Nie dotyczyło to Ż. będących faktorami pol. magnaterii, dla których po 1466 powstała w Gd. koszerna gospoda Złoty Pierścień na q Dolnym Mieście (przy ob. ul. Szopy). Przeciwko Ż. wiążącym się z okolicami miasta na dłużej, występował zwł. q Trzeci Ordynek, widząc w nich konkurencję ekon. Skupiska Ż. koncentrowały się na Dolnym Mieście, w okolicach ob. ul. Szopy (emigranci z Ukrainy, Wołynia, Podola i Wielkopolski, przywilej osiedlenia otrzymali 1626), we q Wrzeszczu, w dobrach biskupów włocławskich: q Stare Szkoty (1700 – 5 rodzin), q Winnica, q Chełm i od końca XVII w. w należących do cystersów pelplińskich q Chmielnikach Pelplińskich (1700 – 5 rodzin). W 1694 Ż. w dobrach biskupów włocławskich tworzyli 2 odrębne gminy: w Starych Szkotach (razem z Chmielnikami Pelplińskimi) i w Winnicy. Wewnętrzne spory, ujawniane zwł. w okresie jarmarku dominikańskiego, od 1712 rozstrzygały wewnętrzne sądy żyd. W pocz. XVII w. nastąpiło zjednoczenie gmin w Starych Szkotach i Winnicy; miał 2 synagogi, cheder, mykwę, jatki, obie korzystały z q cment. na Chełmnie. Z powodu lokalnych pogromów, Ż. opuścili 1709 Stare Szkoty i Dolne Miasto, a 1713 Chmielniki Pelplińskie, przenosząc się w okolice q Grodziska i do q Wrzeszcza.Do poprzednich miejsc powracali 1724–40 (mimo powtarzanych 1735 i 1738 przez biskupów włocławskich zakazów osadnictwa), po ich pobycie we Wrzeszczu pozostała jednak odrębna gmina. W1772 na Starych Szkotach mieszkało 584 Ż. z własnym rabinem, synagogą i 1777 szpitalem (lokalizacja obiektów nieznana), będąc największym skupiskiem Ż. na obszarze Prus Królewskich, w Winnicy – 402, we Wrzeszczu – 271, na Dolnym Mieście – 650.<br /><br /> Zniszczenie przedmieść podczas oblężeń Gd. 1807 i 1814 spowodowało napływ żyd. uchodźców na teren miasta Gd. W 1814, po ustąpieniu wojsk fr. i zgodzie części Ż. na asymilację, m.in. przyjęcie nazwisk (nadano wówczas 601 nazwisk, np. q Gompelsohn, q Goldschmidt, q Perlbach) pozostali w nim (gł. na q Głównym Mieście), mimo antysemickich rozruchów 1819 i 1821, korzystając z prus. ustaw zezwalających im na przyjmowanie praw obywatelskich. Powstała wówczas, zał. przez Ż. ze Starych Szkotów, gmina przy ob.  ul. Szerokiej, z q synagogą. Przejawem asymilacji ludności żyd. w Gd. było np. dopuszczenie jej przedstawicieli 1845 do loży masońskiej Zur Einigkeit. Spadek znaczenia Gd. w XIX w., malejący przyrost naturalny w rodzinach Ż. i (zwł. od 1882) ruch syjonistyczny propagujący powrót do ziem Izraela, powodował stałe zmniejszanie ich liczebności i emigrację na zach. Niemiec: 1816 odnotowano 3798 osób, 1880 – 2736, 1895 – 2474, 1910 – 2390, 1914 – 2358 (czyli 1,3% ogółu mieszkańców Gd.). Na mocy edyktu króla prus. z 1847 (m.in. dopuszczającego Ż. do pełnienia funkcji państw., pracy w szkolnictwie, regulującego ustrój gmin wyznaniowych) i ustaw obowiązujących od 1871 w Cesarstwie Niemieckim (przynoszących równouprawnienie Ż., z biernym i czynnym prawem wyborczym, zrównanie ich religii z innymi), z inicjatywy władz Gd., od 1860 przystąpiono do prób stworzenia zjednoczonej q Gminy Synagogalnej, mającej objąć wszystkich gd. Ż. Od 1880 działał Komitet Zjednoczeniowy Gmin Gd., skupiający przedstawicieli 5 gmin reformowanych: Starych Szkotów, Winnicy, Szopy, ul. Szerokiej i Wrzeszcza, który doprowadził do powstania Gminy Synagogalnej 1883. Główną synagogę otwarto 15 IX 1887 przy ob. ul. Bogusławskiego. W okresie I wojny światowej zginęło 56 gdańszczan pochodzenia żyd. Od 1919 pojawiło się zjawisko masowego napływu do Gd. tzw. Ż. Wsch. (Ostjuden), tj. z Litwy i Łotwy, ziem pol., Ukrainy i Rosji. Ich liczebność ulegała zmianie, dominowali obywatele pol. Kilkuset Ż. osiedliło się wówczas na terenie Wrzeszcza i Oliwy, adm. przyłączenie tej ostatniej i innych przedmieść do Gd. dało w efekcie wzrost ich liczby w Gd. z 4678 w 1924 do 5871 w 1929. Dla nich otwarto 25 IX 1927 synagogę przy Mirchauer Weg (ul. Partyzantów). Od 1930, z chwilą wzrostu w q II Wolnym Mieście Gdańsku (WMG) roli nazistów, dochodziło do napaści ulicznych na Ż., gł. ortodoksyjnych obywateli pol.<br /><br /> Zdominowanie q Volkstagu i q Senatu 1933 przez NSDAP dało możliwość wykorzystania administracji publicznej do rugowania Ż. z pracy w instytucjach budżetowych II WMG, zrywania umów na dostawy i roboty publiczne zawarte z żyd. przedsiębiorcami, odbieranie koncesji drobnym kupcom i rzemieślnikom. Aby nie powiększać bezrobocia, do 1939 nie atakowano jednak żyd. kapitalistów zatrudniających dużą liczbę Niemców. Od 1935 przystąpiono do weryfikacji rasowej obywateli II WMG, badając zapisy w księgach kościelnych; sporządzano wykazy chrześcijan pochodzenia żyd.; konfiskowano wydania prasy żyd., w których krytykowano poczynania hitlerowców bądź w II WMG bądź w III Rzeszy (q prasa żyd.). W 1935 problemami Ż. w II WMG zajmowała się Liga Narodów. 20–22 X 1937 miał miejsce tzw. pogrom październikowy, czyli napady na żyd. kramarzy na targowiskach w Śródmieściu i Wrzeszczu, 12/13 XI 1938 doszło do lokalnej „nocy kryształowej”. W 1938 odebrano prawo wykonywania zawodu w Gd. większości lekarzy, dentystów i farmaceutów pochodzenia żyd. 21 XI 1938 uchwalono lokalną wersję ustaw norymberskich, zakazując zawierania formalnych i nieformalnych związków między Ż. i nie-Żydami, zamykano Ż. możliwość pracy w instytucjach publicznych, w lutym 1939 prawo do pracy w zawodzie utracili prawnicy. Hitlerowcy zezwolili natomiast na prowadzenie przez Gminę Synagogalną negocjacji z instytucjami zagranicznymi w sprawie organizacji zbiorowego wychodźstwa. Po upoważnieniu przez żyd. społeczność zarządu Gminy Synagogalnej do zawarcia z Senatem II WMG umowy na temat emigracji, zmalało natężenie aktów agresji. 8 I 1939 władze Gminy Synagogalnej, w celu zdobycia pieniędzy na pokrycie kosztów transportów emigracyjnych, podpisały zgodę na sprzedanie (za 330 tys. guldenów gd., przy realnej wartości 1 mln guldenów) wszystkich swoich nieruchomości w Gd., m.in. z zapewnieniem pozostawienia do 1948 w stanie nienaruszonym żyd. cmentarzy (z czego władze niem. się wywiązały).<br /><br /> 1 IX 1939 w Gd. pozostało ok. 1400 Ż., kilku tego dnia zamordowano, kilkunastu (mężczyzn) zesłano do Stutthofu (nie przeżyli), innych przetrzymywano w tymczasowych aresztach i w większości zwolniono. Rodziny pozostałe w Gd. poddano nadzorowi policyjnemu, przyznano niższe przydziały żywnościowe, wprowadzono obowiązek meldowania się w rewirach policyjnych. 1 IX 1941 wprowadzono obowiązek noszenia zewnętrznego oznaczenia w postaci żółtej Gwiazdy Dawida. W 1940, za pieniądze Ż., urządzono jednobudynkowe getto na q Spichlerzach, przy Mausegasse (ul. Owsiana) 7. Nadal tolerowano emigrację, do końca 1941 miały miejsce tylko wyjazdy indywidualne (ok. 700 osób). Od marca 1941 do połowy 1943 deportowano pozostałych Ż. do gett i obozów w Generalnym Gubernatorstwie i Czechach. Wojnę przetrwało ok. 19 osób z getta na Spichlerzach i ponad 300 członków rodzin żyd. chrześcijan. Opuścili oni Gd. i Polskę 1945–46. Jednocześnie do Gd. napływali Ż. pol. 1 X 1945 założono Wojewódzkie Żydowskie Zrzeszenie Religijne, przemianowane 1946 na Żydowską Kongregację Wyznaniową. W 1946 społeczność Ż. w Gd. liczyła ok. tys. osób; w lutym t.r. oddano do dyspozycji kongregacji budynek dawnej q synagogi we Wrzeszczu. Skutkiem dalszej emigracji działalność zrzeszenia zanikła 1950. W 1951 było w Gd. przypuszczalnie ok. 400–500 osób pochodzenia żyd. (w większości pracownicy umysłowi). W kwietniu 1958 reaktywowano kongregację, stanowiącą część Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w Polsce. W 1966 Zarząd Główny ZRWM podjął decyzję o zlikwidowaniu kongregacji, po opuszczeniu Gd. 1956–67 przez kolejnych 167 osób. Dalszych 116 wyjechało 1967–71, w następstwie kampanii antysemickiej związanej z wydarzeniami q Marca 1968 (pozostali na ogół emeryci). Z braku środków na utrzymanie synagogi we Wrzeszczu budynek przekazano po 1950 do dyspozycji władz. W 1959 powstał w Gd. oddz. Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce. Jego siedziba mieściła się od 1961 przy ul. Aldony 6 (Wrzeszcz). Oddział TSKŻ został zlikwidowany 1971 decyzją Zarządu Głównego w Warszawie i w Gd. nie istniała żadna instytucja żyd. Po 1989 wystąpiło zjawisko nawiązywania kontaktu z instytucjami żyd. przez osoby nie starające się o to wcześniej, jak i przez ludzi młodych, niekiedy z rodzin chrześc.-żyd. 21 III 1994 odbyło się zebranie założycielskie nowej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej z siedzibą w Gd.; przekazano na jej uroczystości środowiskowe salę koncertową q Zespołu Szkół Muzycznych w dawnej synagodze we Wrzeszczu. W 1999 na tyłach szkoły urządzono biuro gminy. W 1999 gmina utraciła podmiotowość prawną, stając się filią Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP. Liczy 75 członków. Od 2000 istnieje także Niezależna Gmina Wyznania Mojżeszowego Żyd. w Gd., o nieznanej liczbie członków. {{author: GB}}<br /><br /> '''Rabini.''' W 1782 utworzono wspólny rabinat dla gmin Stare Szkoty, Winnica i Wrzeszcz. Od 1782 do śmierci 17 II 1803 pracował dla nich Meier Pozner (Munk), uznany i szanowany talmudysta, wcześniej pracował w Meseritz i Królewcu. Funkcję przejął syn, Chaim Munk, kierujący rabinatem od 1807 do 11 VI 1835. Był pierwszym rabinem, który zamieszkał w mieście Gd., nie cieszył się jednak autorytetem. Od 17 IX 1837 obowiązki rabina pełnił Izrael Lipschuetz, wcześniej pracował w Chodzieży. Gminie Stare Szkoty służył do 1850, a gminom Winnica i Wrzeszcz do śmierci 1860. Pierwszym reformowanym rabinem w Gd. był dr Abraham Stein, zatrudniony 1850–64 przez gminę Stare Szkoty. Niepowodzeniem zakończyły się próby zjednoczenia 5 gmin gd., co wpłynęło na jego decyzję o wyjeździe do Pragi. Gmina przy ul. Szopy jako pierwszego rabina zatrudniła Mosesa Chefesa ze Szkłowa (zm. w Gd. 1807). Po nim funkcję przejął Izaak Icyk Ashkenasi, syn rabina Elchanana ze Starych Szkotów. Po jego śmierci 1814 obowiązki powierzono Samuelowi Rosensteinowi, wnukowi Elchanana. Zmarł 1824, urząd objął Michael Levin Munk, który 1853 przeszedł do gminy z ul. Szerokiej. Wcześniej byli tam zatrudnieni Markus Perls (do 1825) i Moses Eheser Thorner (1825–37). Od 1865 w gminie Stare Szkoty pracował rabin reformowany, dr Josua Wallerstein. Po jego śmierci 10 VI 1876 w rabinacie był przez 2 lata vacat. 30 VI 1878 gmina Winnica zatrudniła dr. Seliga Gronemanna, pracował wcześniej w Strasburgu, a gmina Stare Szkoty dr. Wernera Cossmana, który jednocześnie służył członkom gmin Wrzeszcz, Szopy i Szeroka. W zjednoczonej Gminie Synagogalnej (1883) funkcję gł. rabina powierzono W. Cossmanowi. Pełnił ją do 1896, kiedy przeniósł się do Monachium. Następcą był dr Louis Blumenthal. Po jego odejściu 1 VII 1900 do Berlina, z Dessau przybył dr Max Freudenthal. Po 7 latach jego następcą został wrocławianin, dr q Robert Kaelter, absolwent wrocławskiego seminarium teol., zaangażowany w pomoc dla uchodźców przybywających do Gd. po 1919, zm. 6 III 1926. W latach 20. XX w. w charakterze nauczycieli religii pracowali w Gd. dr Dawid Weiss i dr Arthur Blum. W 1927 D. Weiss przejął opiekę na wiernymi z synagogi we Wrzeszczu. Dla Ż. ortodoksyjnych zatrudniano Jakuba Meira Sagalowitscha (1923–33). W 1926–27 D. Weiss i J. Sagalowitsch wypełniali tymczasowo obowiązki gł. rabina. W grudniu 1927 został nim dr Iwan Gruen, pracujący wcześniej we Frankfurcie n. Odrą. Pełnił obowiązki do kwietnia 1939, kiedy wyemigrował. Wyjechał wówczas też Morduch Jankiel Golinkin z Żytomierza, zatrudniony od kwietnia 1936 w synagodze ortodoksyjnej. D. Weiss wyemigrował w lipcu 1939. Do 26 VIII 1940 za sprawy rel. odpowiadał Meir Bieler, wcześniej zatrudniony w gminie sopockiej, który wyjechał w ostatnim transporcie emigracyjnym. W 1947–50 w kongregacji rel. pracował Natan (Nussen) Trzaskała i Mojżesz Wajnberg; obaj wyemigrowali z Polski. Brak wzmianek o zatrudnianiu rabina 1951–94. Później modły odprawiali niekiedy rabini z Warszawy, m.in. Michael Schudrich. Funkcję podrabina pełni Michał Samet. {{author: GB}} [[Category: Encyklopedia]]