BREYN JOHANN PHILIPP, lekarz, przyrodnik
| < Poprzednie | Następne > |
JOHANN PHILIPP BREYN (Brayne, Brein; 5 VIII 1680 Gdańsk – 12 XII 1764 Gdańsk), lekarz, przyrodnik. Syn Jacoba Breyna i Sarah, córki gdańskiego mincerza, medaliera i grawera Gerarda Rogge. W maju 1696 zapisany został do przedostatniej klasy (secundy) gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, studiował od 1698 na uniwersytecie w Lejdzie, od 1702 doktor medycyny na podstawie pracy o pochodzącej z Azji Wschodniej roślinie leczniczej zwanej żeń-szeń (De radice Gin-Sem, seu nisi, et chrysanthemo bidente Zeylanico Acmella dicta).
W latach 1703–1704 odbył podróż edukacyjną po Europie (rok w Londynie i Oksfordzie (poznał tu m.in. Roberta Erskina, późniejszego osobistego lekarza cara Piotra I Wielkiego), następnie Portugalia, Hiszpania, Włochy, Austria, Saksonia i Niemcy). Zachowały się (w bibliotece w Gothcie) trzy części prowadzonego przez niego diariusza z tych podróży. Po powrocie do Gdańska w październiku 1707 podjął praktykę lekarską, zarzuconą w 1718 po odziedziczeniu sporego majątku po teściu, co pozwoliło mu całkowicie zająć się sprawami naukowymi. Dzięki kontaktom, głównie z holenderskimi znajomymi handlujących z Holenderskimi Indiami Wschodnimi, Japonią i Południową Afryką, przy domu przy Brabanku (ul. Stara Stocznia 7) – wniesionym w posagu przez poślubioną 7 IX 1707 w kościele św. Elżbiety Constantię (1687–1742), córkę ławnika Heinricha Ludewiga – założył ogród botaniczny wybranych roślin. Według późniejszego spisu rosły w nim krzewy ananasowe (118 sztuk), drzewa figowe, kawowe i oleandru, były także akacje, drzewka granatu, drzewo kamforowe z Japonii i cynamonowe z Cejlonu, oraz wiele roślin leczniczych. Urządził tam także grotę, fontannę i naturalnej wielkości posągi Flory i Apollina. Gromadził również zbiory mineralogiczne, w tym bursztyny i paleontologiczne. W rodzinnym domu przy Langgasse (ul. Długa 30) (który wyremontował i przebudował fasadę) zgromadził pokaźną bibliotekę i kolekcję ponad 1000 numizmatów, którą odziedziczył po matce. W 1717 gościł w swoim ogrodzie przebywającego w Gdańsku cara Piotra I Wielkiego (którego namówił na wizytę wspomnany lekarz Robert Erskin).
W 1739 wydał reedycje dzieł ojca Prodromi fasculi rariorum plantarum Primus et secundus, uzupełnione o dodatkowe artykuły (o życiu ojca (z portretem), krzewie noszącym jego imię, utwory panegiryczne) oraz dodatkowe ilustracje. Publikował prace dotyczące fauny (uznanie przyniosła mu już krótka rozprawka, drukowana w Londynie, o mało znanych owadach i robakach hiszpańskich, z czasu podróży edukacyjnej w 1703), prace dotyczące flory, epok geologicznych czy o stanowiącemu cenne źródło barwnika czerwcu polskim (Die Cocco polonico opera, 1731, 1733, 1750). Współpracując z Danielem Gottliebem Messerschmidtem (w jego biogramie bliższe szczegóły) w 1728 opisał szkielet mamuta, praca wydrukowana w angielskim czasopiśmie naukowym „Philosophical Transactions” była jedną z tych, które udowodniły, że chodzi o gatunek wymarły, a nie o zwierzę legendarne. Opisywał także inkluzje zwierzęce i roślinne w bursztynie. Od 21 IV 1703 był członkiem Królewskiego Towarzystwa „The Royal Society” w Londynie, od 1715 był także członkiem Académie française i niemieckiej Leopoldyny, należał również do pierwszych gdańskich towarzystw naukowych (m.in. Societas Litteraria (1721-1727), był jednym z założycieli Towarzystwa Przyrodniczego (1743)). Zaprzyjaźniony z lekarzem Georgiem Remusem, był ojcem chrzestnym jego syna, Georga Ernsta. W korespondencji z uczonymi spoza Gdańska często zamieszczał informacje o bieżących wydarzeniach (np. w 1709 w liście do prof. Christiana Wolffa z Halle pisał, że jeszcze 8 kwietnia, jak daleko sięgnąć lunetą, Zatoka Gdańska nadal skuta była lodem).
Ojciec ośmiorga dzieci: zmarłych młodo synów Johanna Heinricha (1715 Gdańsk – 1740 Londyn), 28 XI 1732 zapisanego do przedostatniej klasy (secundy) gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, studenta medycyny i Philippa Jacoba (1722–1733), dwóch zmarłych we wczesnym dzieciństwie córek oraz Constantii Philippiny (ur. 1708), od 26 I 1736 żony późniejszego burmistrza Friedricha Reygera, od 22 V 1758 żony Gabriela Schumanna; Johanny Henrietty (1714-1797), od ślubu w kościele św. Piotra i Pawła 12 IX 1765 żony lekarza Petera Castella; Florentiny Charlotty (1719-1756), od 21 V 1749 pierwszej żony późniejszego rajcy Johanna Heinricha Soermannsa (1722–1775) ( Wilhelm Ernst Friedrich Soermanns) i Anne Renate. Żona Constantia zadbała o wykształcenie córek, m.in. muzyczne i plastyczne. Trzy z córek były autorkami kolorowych ilustracji do dzieł przyrodniczych ojca: Anna Renata wykonała 93 ilustracje, Johanna Henrietta – 76, Constantia Philippina – 20. Rodzinną kamienicę przy Langgasse (ul. Długa 30) odziedziczyła córką Johanna Henrietta, która wniosła ją mężowi, lekarzowi Peterowi Casstellowi.
Pochowany w kościele Najświętszej Marii Panny, w grobie zakupionym 26 IV 1718 (spoczęła tu także jego żona, teść Heinrich Ludewig, syn Philipp Jacob, córki Florentina Charlotta z trzymiesięczną corką, Anna Renata, Johanna Henrietta i Peter Castell). Zachowała się płyta nagrobna.
Przeżyła go jedynie córka Johanna Henrietta, której mąż, Peter Castell, w 1766 wystawił kolekcję muzealną i bibliotekę teścia na licytację (z katalogiem sporządzony przez Johanna Gottfrieda Barthelsena, wydanym przez Johannesa Friedricha Bartelsa: Verzeichniss des Bräynischen Münzcabinets von alten raren griechischen und römischen Münzen in Gold, Silber, Erzt u. s. w ... den 25. August 1766 ... verkaufet werden soll ...). Część zbiorów i biblioteki nabyła caryca Rosji Katarzyna II, wywieziono je do Petersburga, część księgozbioru nabył pastor kościoła św. Elżbiety Christian Gottlieb von Duisburg i w 1798 odsprzedał bibliotece książęcej w Gotha.
Bibliografia:
Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, wyd. Zbigniew Nowak i Przemysław Szafran, Warszawa–Poznań 1974, s. 267, 319.
Carstenn Eduard, Seylers Georg Daniel, Versuch einer Poetischen Reise-Beschreibung. A. 1744, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, 25/1, 1926.
Kurkowa Alicja, Breyne Jan Filip, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. I, Gdańsk 1993, s. 163-164.
Roob Helmut, Hopf Cornelia, Jacob und Johann Philipp Breyne. Einleitung. Zwei Danziger Botaniker im 17. und 18. Jahrhundert, Veröffentlichungen der Forschungsbibliothek Gotha, H. 27, 1988.
Starek Elżbieta, Kotłowski Grzegorz, Łacińskie inskrypcje w kościołach Gdańska. Płyty nagrobne Bazyliki Mariackiej, Pelplin 2021, s. 10-16.
Weichbrodt Dorothea, Patrizier, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm- und Namentafeln vom 14.-18. Jahrhundert, Klausdorf/Schwentine 1986-1992, Bd. 1.
