KILARSKI JAN, pedagog, krajoznawca, patron gdańskiej ulicy
| < Poprzednie | Następne > |
JAN KILARSKI (21 II 1882 Komarno koło Lwowa – 7 I 1951 Gdańsk), pedagog, krajoznawca, działacz turystyczny, patron gdańskiej ulicy. Syn pracownika rolnego Michała i Agaty z domu Pisaniak. W 1904 ukończył gimnazjum klasyczne we Lwowie, do 1908 studiował na tamtejszym uniwersytecie matematykę i fizykę. Końcowe egzaminy, złożone w lutym 1909, dały mu uprawnienia do nauczania w szkołach średnich. W latach 1909–1914 pracował jako nauczyciel gimnazjum w Samborze (w 1913 zorganizował szkolną wycieczkę do po raz pierwszy widzianego przez siebie Gdańska), w 1915 w Polskiej Szkole Realnej w Pradze (uchodźca podczas I wojny światowej), od 1917 do 1918 w gimnazjum w Zakopanem, od 1919 w szkolnictwie w Poznaniu, gdzie m.in. w latach 1923–1932 był dyrektorem Państwowego Wyższego Kursu Nauczycielskiego, który sam zorganizował. W okresie 1932–1939 wykładał w Wyższej Szkole Handlowej w Poznaniu, równolegle prowadził ćwiczenia z metodyki fizyki na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym i wykłady z metodyki krajoznawstwa w Studium Wychowania Fizycznego na Uniwersytecie Poznańskim. Założył w Poznaniu Kółko Krajoznawcze Młodzieży Szkolnej i Związek Popierania Turystyki, wchodził w skład Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, organizował wczasy pracownicze, wycieczki młodzieży poznańskiej tak na terenie Polski (głównie Tatry), jak i zagraniczne (Włochy, Hiszpania). Autor m.in. Przewodnika po Wielkopolsce (1938).
W 1934 podjął pracę w wydawnictwie Rudolfa Wegnera jako redaktor cyklu monograficznego Cuda Polski, w ramach tej serii autor monografii Gdańsk (1937, wydanej także w języku angielskim). W sierpniu 1939 objął stanowisko dyrektora filii poznańskiego Wydawnictwa św. Wojciecha w Warszawie. Po wybuchu II wojny światowej w latach 1939–1941 przebywał we Lwowie, gdzie nauczał w liceum i gimnazjum. W czasie niemieckiej okupacji przyjął propozycję pracy jako korespondent niemieckiej agencji Telepress, następnie w wydawanym przez władze okupacyjne w języku polskim dzienniku „Gazeta Lwowska”. Pracował jako autor felietonów krajoznawczych, z zakresu kultury i historii, doprowadził do drukowania w gazecie fragmentów dzieł polskich pisarzy. W 1944 został przeniesiony do Krakowa, odmówił jednak pracy w „Gońcu Krakowskim”, utrzymywał się z prywatnych lekcji.
Do Gdańska przybył 5 IV 1945 w składzie Grupy Operacyjnej Ministerstwa Oświaty organizującej szkolnictwo średnie i wyższe oraz zabezpieczającej gdańskie mienie kulturalne. W czerwcu 1945 był dyrektorem morskiej placówki Instytutu Bałtyckiego z siedzibą w Sopocie. Od 16 kwietnia do 30 XII 1945 był naczelnikiem Wydziału Kultury, Nauki i Oświaty Urzędu Miejskiego w Gdańsku, następnie pracował jako kierownik referatów zabytków i muzeów, pracował w Wydziale Kultury Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Gdańsku. W latach 1946–1950 prowadził na Wydziale Architektury Politechniki Gdańskiej wykład Poznanie Gdańska. Nauczał również matematyki w V Liceum Ogólnokształcącym w Gdańsku- Oliwie (1946–1948) i w strukturach późniejszej Wyższej Szkoły Pedagogicznej, organizował kursy przewodników, m.in. w powołanym 28 II 1946 Państwowym Centrum Wychowania Morskiego w Gdyni (zob. Liga Morska i Rzeczna). W 1947 przygotował program obchodów 950-lecia Gdańska. Był członkiem założycielem 14 IV 1945 gdańskiego oddziału PTTK (od 1947 w składzie Zarządu).
Zasłużony w ratowaniu gdańskich zabytków – we współpracy z Erichem Volmarem i Willym Drostem poszukiwał i zwoził gdańskie zabytki sztuki, składując je w spichlerzu opackim w Oliwie; najważniejsze z nich to odnaleziony już 9 VI 1945 w Rzucewie obraz z plafonu z Czerwonej Sali Ratusza Głównego Miasta i parę dni później w Mierzeszynie dalsze obrazy, między innymi Antona Möllera. Część uratowanych przez niego zabytków nie dotarła jednak do Gdańska, ale – pod pretekstem konieczności specjalistycznej konserwacji – do Muzeum Narodowego w Warszawie (zob. zabytki sztuki gdańskiej w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie). Podjął też m.in. decyzję, by grożącą zawaleniem pozostałość fasady Domu Steffensów ( Złotej Kamieniczki) podstemplować, a nie rozbierać. Współorganizował Muzeum Miejskie. Miał duży wpływ na polskie nazewnictwo w Gdańsku po 1945, m.in. był twórcą nazwy "Droga Królewska", współautorem nazwy "Złota Brama". Autor książek Gdańsk miasto nasze. Przewodnik po Gdańsku starym i nowym (1947), Gdańsk (1948), Poznaj Gdańsk: przewodnik – informator (wspólnie z Mieczysławem Kuźniakiem, 1949). Publikował przybliżające przeszłość i teraźniejszość Gdańska artykuły i felietony w „Dzienniku Bałtyckim”.
Po przybyciu do Gdańska oskarżany był przez kilku publicystów o wojenną współpracę z Niemcami. Zrehabilitowany w 1946 (uznano, że publikacje z okresu wojny przyniosły polskości korzyści), mimo to w grudniu 1948 został aresztowany na dwa miesiące. Przebywał w areszcie w Krakowie, do Gdańska wrócił 22 II 1949. Kolejne prace wydał pod pseudonimem, książka o Gdańsku (z rysunkami jego syna) ukazała się anonimowo w języku angielskim (Gdańsk – Gateway of Poland, 1949). Podupadł na zdrowiu, od czerwca 1950 przeszedł kilka ataków serca, na jeden z nich zmarł.
Od 1918 żonaty był z pochodzącą ze Lwowa Wandą z domu Ludwig (21 IV 1902 – 24 I 1972 Gdańsk), m.in. w latach 1951–1954 bibliotekarką w
Bibliotece Gdańskiej PAN. Ojciec Danuty zamężnej Mączyńskiej i Macieja. Został pochowany na cmentarzu w Oliwie. Pośmiertnie wyróżniony złotą odznaką PTTK, przyznaną mu w podczas jubileuszowego zjazdu tej organizacji z okazji 10-lecia działalności na Wybrzeżu 3–4 XII 1960. Od 25 II 2021, wraz z synem Maciejem, patron ulicy w Gdańsku–Oliwie.
Bibliografia:
M.M., Dostaniemy nową mapę i słownik przymorza. Wizyta w morskiej placówce uczonych polskich, „Dziennik Bałtycki”, nr 24, 15 VI 1945, s. 3.
Mamuszka Franciszek, Kilarski Jan, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. II, Gdańsk 1994, s. 388–389.
