ZATOR-PRZYTOCKI JÓZEF, proboszcz kościoła NMP, patron ulicy
| < Poprzednie | Następne > |
JÓZEF ZATOR-PRZYTOCKI (21 I 1912 Wicyń, pow. Złoczów, obecnie Smerekiwka, Ukraina – 26 XI 1978 Gdańsk), ksiądz, podpułkownik, proboszcz kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (NMP). Syn Józefa i Katarzyny z domu Zagrobelnej. Uczeń szkoły powszechnej w Wicyniu, absolwent Gimnazjum im. Króla Jana Sobieskiego w Złoczowie (matura w maju 1930). Rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, które jeszcze w tym samym 1930 przerwał i wstąpił do miejscowego Wyższego Seminarium Duchownego. Święcenia kapłańskie otrzymał 29 VI 1935 w katedrze lwowskiej z rąk arcybiskupa Bolesława Twardowskiego. Pracował jako wikary i katecheta w Delatynie (1935-1937) i w kolegiacie w Stanisławowie (1937–1939).
Kilka dni przed wybuchem II wojny światowej na własną prośbę został kapelanem wojskowym. Po agresji ZSRR na Polskę i okupacji Małopolski Wschodniej przez Armię Czerwoną pomagał w Stanisławowie w przerzutach polskich oficerów na Węgry i do Rumunii. Zagrożony aresztowaniem przez NKWD, ukrył się w seminarium duchownym we Lwowie i w 1940, przez „zieloną granicę” dostał się do niemieckiej strefy okupacyjnej, w Krakowie przyjął pracę kapelana i prefekta tajnego gimnazjum i liceum przy kościele sióstr Wizytek. W 1942 został oddelegowany przez kardynała Adama Sapiehę do pracy duszpasterskiej Polski Walczącej, mianowany zastępcą ks. generała Piotra Niezgody, dziekana Okręgu 4. AK (Południowa Małopolska), pseudonim Czeremosze. Od 11 XI 1944 podpułkownik Wojska Polskiego.
Po wyzwoleniu Krakowa pracował jako katecheta w gimnazjum męskim przy ul. Kochanowskiego. Ponownie zagrożony aresztowaniem przez NKWD, w maju wyjechał do Katowic, gdzie został zatrzymany. Udało mu się uciec i przez Warszawę przybył do Gdańska, gdzie 25 VII 1945 z rąk biskupa Carla Marii Spletta otrzymał nominację na proboszcza (administratora) kościoła Najświętszego Serca Jezusowego we Wrzeszczu. Został też spowiednikiem sióstr elżbietanek. W 1946 mianowany konsultorem diecezji gdańskiej, wizytatorem religii w szkołach powszechnych w dekanacie gdańskim (Gdańsk II), pracował także jako katecheta w Technikum Budowy Okrętów „Conradinum” (1945-1948). 4 VIII 1946 w kościele Najświętszego Serca Jezusowego, w obecności Stanisława Mikołajczyka, prezesa opozycyjnego w stosunku do ówczesnych władz Polskiego Stronictwa Ludowego, odprawił mszę z okazji pierwszej rocznicy przejęcia kościoła z rąk niemieckich, święcąc także 12 sztandarów PSL-u.
W maju 1948 obronił doktorat na uniwersytecie w Toruniu na podstawie rozprawy Uposażenie Kościoła grecko–katolickiego na Rusi Czerwonej w Polsce przedrozbiorowej.
5 IX 1948 aresztowany przez Urzędu Bezpieczeństwa na podstawie podrzuconego, spreparowanego listu o planowanej ucieczce na Zachód. Przewieziony do więzienia na Koszykowej w Warszawie, sądzony 30 XII 1949 przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie za „usiłowanie obalenia ustroju przemocą", skazany na 15 lat więzienia, pięć lat pozbawienia praw obywatelskich i honorowych oraz konfiskaty mienia. W lipcu 1950 złożył skargę do Najwyższego Sądu Wojskowego, w wyniku której zmniejszono wyrok do ośmiu lat pozbawienia wolności. Przebywał w więzieniach w Warszawie (na Mokotowie, w X Pawilonie), od 16 I 1951 we Wronkach, od 3 IV 1953 ponownie w Warszawie, od lutego 1954 w Rawiczu. Brutalnie przesłuchiwany nie zgodził się na współpracę z władzami. W efekcie przesłuchań nabawił się licznych chorób (między innymi przewodu pokarmowego, nerek, woreczka żółciowego, w porę przeprowadzone operacje uratowały mu wzrok). 10 III 1955 (po sześciu latach) uwolniony w wyniku amnestii, po dodatkowych szykanach i skardze do Rady Państwa PRL (w wyniku amnestii powinien był opuścić więzienie 6 I 1954).
Wrócił do parafii we Wrzeszczu, 28 V 1956 Wydział do spraw Wyznań w Gdańsku zakazał mu pełnienia funkcji kapłańskich, z wyjątkiem prawa do cichej mszy; pierwsze kazanie w kościele Najświętszego Serca Jezusowego wygłosił dopiero 16 XII 1957. Zabiegał o rehabilitację (a nie proponowaną mu amnestię) i był jednym z pierwszych więźniów politycznych PRL-u, któremu udało się uzyskać wyrokiem z 6 VI 1959 odszkodowanie „za straty materialne i krzywdę moralną”.
4 IV 1958 bp Edmund Nowicki stworzył w kościele NMP samodzielny rektorat i mianował go rektorem, z obowiązkiem przejęcia kościoła do 15 IV 1958. Po przejęciu poświęcił się odbudowie świątyni ze zniszczeń wojennych. 30 IX 1960 przejął w zarząd parafię Świętego Ducha przy Kaplicy Królewskiej, jednak Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej nie wyraziło na to zgody. Ostatecznie obowiązki proboszcza przejął dopiero w 1962 (siedzibę parafii przeniesiono do kościoła NMP dopiero 31 III 1991). W 1963 papież Paweł VI nadał mu tytuł szambelana papieskiego, 7 XII 1969 mianował go prałatem honorowym. Pełnił funkcję diecezjalnego przewodniczącego Komisji Duszpasterstwa Rodzin, od 1968 stał na czele Rady Kapłańskiej diecezji gdańskiej. 17 IX 1978 bp Lech Kaczmarek mianował go członkiem Kapituły Katedry Trójcy Przenajświętszej w Gdańsku.
Pomimo stopniowej utraty wzroku (wskutek zaawansowanej cukrzycy), codziennie odprawiał mszę, samodzielnie – póki dawał radę odczytywać modlitwy mszalne z kart przepisywanych ręcznie coraz większymi literami przez służbę kościelną, później już z asystą. Zmarł podczas odprawiania mszy, pochowany w kościele NMP (był to pierwszy w tym kościele po II wojnie światowej). 27 III 2017 przeniesiono jego szczątki do Krypty Kapłanów Gdańskich w tym samym kościele. Odznaczony między innymi dwukrotnie Orderem Virtuti Militari (1943 i 30 IX 1963 – przez Rząd Polski na Uchodźstwie), Krzyżem Walecznych i Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami, francuskim Krzyżem Kombatantów Europejskich, Krzyżem Armii Krajowej oraz Medalem Wojska „Polska Swemu Obrońcy”.
Jego imię nosi plac przed kościołem NMP (zob. Główne Miast, tabela: ulice) i ulica we Wrzeszczu, 24 XI 1991 w kościele Najświętszego Serca Jezusowego biskup Tadeusz Gocłowski poświęcił upamiętniającą go tablicę, 26 XI 1998 na tejże tablicy odsłonięto Krzyż Kapelana Wojska Polskiego, nadany mu pośmiertnie przez Kapitułę i biskupa Zbigniewa Kraszewskiego, krajowego duszpasterza kombatantów. Poświęcona mu tablica pamiątkowa została również umieszczona na Ścianie Pamięci Kwatery Żołnierzy Armii Krajowej na cmentarzu Łostowickim (Cmentarz Komunalny nr 5). 24 IX 2023 w kościele NMP, przy wejściu do zakrystii, odsłonięto poświęcone mu epitafium wykonane przez Stanisława Wyrostka, z tekstem przygotowanym przez ks. Krzysztofa Niedałtowskiego.
Autor wspomnień, początkowo pisanych, po utracie wzroku dyktowanych, Pamiętniki z lat 1939–1956 (Wrocław 1997 i wydanie 2: Wrocław 1999).
