PREUSS PAUL (PAWEŁ), duchowny katolicki, kapelan polowy Wehrmachtu w 1939
| < Poprzednie | Następne > |
PAUL (PAWEŁ) PREUSS (10 XII 1904 Gorzów Wielkopolski – 17 XII 1990 Taunusstein–Wehen, Niemcy), duchowny katolicki, administrator gdańskiej Kaplicy Królewskiej, członek Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP, Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników), kapelan polowy Wehrmachtu w 1939. Syn Antona Preussa i Idy z domu Hippler. W latach 1911–1917 uczęszczał do szkół powszechnych (podstawowych) w Reszlu, Braniewie i Wydminach, w 1917–1919 do gimnazjum w Giżycku.
Od 1919 z rodziną w Sopocie. W latach 1919–1921 uczeń gdańskiego Gimnazjum Miejskiego. Od 1921 do 1925 przebywał w prowadzonym przez księży werbistów (Zgromadzenie Słowa Bożego) Domu Misyjnym Świętego Krzyża w Nysie. Pod koniec 1925 wystąpił ze zgromadzenia, powrócił do Gdańska, w 1925–1927 (matura 24 lutego) dokończył edukację w Gimnazjum Miejskim. 23 IV 1927 rozpoczął studia filozoficzno–teologiczne w Seminarium Duchownym w Braniewie, od grudnia 1928 na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu w Innsbrucku. Korzystał ze stypendium kurialnego z obowiązkiem jego zwrotu po rozpoczęciu pracy. Po roku wrócił do seminarium w Braniewie. Święcenia kapłańskie przyjął 28 II 1932 w kościele (katedrze) Trójcy Świętej w Gdańsku–Oliwie z rąk bp. Eduarda O’Rourke.
Od 1932 wikariusz w kościele w Nowej Cerkwi na Żuławach, od 1 I 1933 w kościele katedralnym Trójcy Świętej w Gdańsku–Oliwie. Od 1 X 1934 administrator gdańskiej Kaplicy Królewskiej, od 1 V 1935 wikariusz w kościele św. Józefa, od 1 XI 1935 w kościele św. Jadwigi w Gdańsku–Nowym Porcie. W czerwcu 1937 wystąpił o dopuszczenie do egzaminu proboszczowskiego. Wniosek został początkowo odrzucony przez konsystorz biskupi z powodu niedostatecznej znajomości języka polskiego (czego wymagały ustalenia przyjęte podczas I Synodu Diecezji Gdańskiej z grudnia 1935), egzamin zdał w listopadzie 1938.
Od 8 XI 1938 był administratorem parafii w Pręgowie. Zlikwidował kazanie w języku polskim odbywające się w każde drugie święto wielkanocne. Został za to zganiony 25 III 1939 przez bp Carla Marię Spletta ponieważ „do zmiany ustalonego porządku upoważniony jest nie proboszcz, lecz tylko biskup”. Nakazano mu przywrócić kazanie oraz – w razie konieczności – zaangażować duchownego znającego bardzo dobrze język polski, lub po prostu księdza narodowości polskiej. Swoją decyzję tłumaczył niewielką liczbą Polaków zamieszkujących parafię oraz niechęcią „przykładania ręki do popierania narodowo–politycznych żądań Polaków”. Od 1 II 1939 członek NSDAP (nr leg. 7025651). Od 29 IV 1939 administrator parafii w Miłoradzu (Mielenz) na Żuławach.
Od 4 września do 22 października 1939 był kapelanem Heimwehry Danzig. 4 X 1939 przygotowywał na śmierć przed egzekucją polskich obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku, o czym 5 września informował bp. Carla Marię Spletta. Zakładał pozostanie w Wehrmachcie na stałe, pytał ordynariusza diecezji, czy podlega jurysdykcji biskupa polowego armii niemieckiej, czy wciąż jego. Informował również, że administrowana przez niego parafia w Miłoradzu potrzebuje nowego duszpasterza. Wykazanie się nieznajomością prawa kanonicznego spowodowało wezwaniem go przez bp. Carle Marię Spletta na osobistą rozmowę. 3 XI 1939 został wysłany w celu zastąpienia chorego wikariusza do kościoła św. Franciszka w Gdańsku, zgodnie z dekretem z 21 listopada (wchodzącym w życie od 1 grudnia) został mianowany wikariuszem w tym kościele.
Był członkiem NSDAP. 31 XII 1939 napisał do Adolfa Hitlera prośbę o ponowne włączenie go w charakterze kapelana wojskowego w szeregi Wehrmachtu, pisząc między innymi: „Chcę jedynie i wyłącznie służyć Panu, mój Führerze, mojemu narodowi i ojczyźnie. … Wiem, mój Führerze, że tym mi pomożesz!”; jego wniosek został jednak odrzucony. Latem 1940 przyczynił się do aresztowania ks. Aleksandra Kupczyńskiego (1873–1941), proboszcza kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego w Tczewie, jak również i kilku innych osób. Dekretem biskupa z 21 X 1940 (wchodzącym w życie 19 października) mianowany administratorem parafii Podwyższenia Krzyża Świętego w Tczewie, 30 października biskupim komisarzem powiatu tczewskiego i był nim do końca II wojny światowej. Do Tczewa przybył w towarzystwie umundurowanych członków SS. W czasie swej pracy w tym mieście wykonywał nakazy germanizacyjne, antypolskie zarządzenia władz okupacyjnych, zarówno na płaszczyźnie kościelnej jak i językowej.
Przyjaźnił się z szefem miejscowego Gestapo, Hubertem Richterem, z którym wizytował podległe mu parafie. Bezwzględnie egzekwował zakazu używania jeżyka polskiego w kościele i poza nim, odmówił odprawienia mszy świętej w intencji zmarłego 13 III 1941 w Berlinie byłego proboszcza tczewskiego ks. Aleksandra Kupczyńskiego. Zabraniał wnoszenia na cmentarz tą sama bramą zwłok Polaków i Niemców (rozporządzenie wydane przez Alberta Forstera). Nakazywał oddawanie polskich modlitewników, które były wymieniane na niemieckie, zadenuncjował kilku polskich proboszczów za uchylanie się przed obowiązkiem przekazywania tekstyliów na potrzeby niemieckiego wysiłku zbrojeniowego (między innymi ks. Bolesława Przybyszewskiego (1880–1951), proboszcza parafii w Walichnowach koło Pelplina; ks. Tadeusza Bartkowskiego (1876–1953), proboszcza parafii w Lignowach; ks. Edmunda Zapałowskiego (1875–1945), proboszcza parafii w Dzierżążnie).
W styczniu 1942 ponownie bezskutecznie występował o zezwolenie na przyjęcie w charakterze kapelana w szeregi armii niemieckiej. Z polecenia bp. Carla Marii Spletta został objęty nadzorem Oddziału Opieki nad Alkoholikami Miejskiego Urzędu Opieki Społecznej (Abteilungs der Trinkerfürsorge) i zawieszony w pracy kapłańskiej na okres od 9 do 20 lutego 1942, z jednoczesnym obowiązkiem odbycia rekolekcji zamkniętych w domu rekolekcyjnym w byłym klasztorze bernardynów w Stoczku Klasztornym (Warmińskim) (Springborn). Odbył je i obiecał poprawę. W pracy duszpasterskiej zasłynął jako dobry mówca.
W styczniu 1945 przeniesiony został do kościoła parafialnego w Kłodawie pod Gdańskiem. Pomimo polecenia władz nie ewakuował się, 25 VII 1945 został aresztowany i 30 tego miesiąca osadzony w więzieniu w Tczewie. 15 IX 1945, przy pomocy rosyjskich żołnierzy i strażnika więziennego, uciekł i przedostał się do Niemiec, do zachodnich stref okupacyjnych. Zaocznym wyrokiem Specjalnego Sądu Karnego w Gdańsku (na wyjazdowej sesji w Tczewie) 8 XI 1945 został skazany na śmierć oraz pozbawienie praw obywatelskich i honorowych, wystawiono za nim list gończy. Świadkiem oskarżenia był między innymi ks. prałat Paweł Czaplewski (1877–1963), proboszcz parafii w Miłobądzu. W 1963 prokuratura gdańska przygotowała do rządu Republiki Federalnej Niemiec wniosek o jego ekstradycję, ale go nie wysłała.
W Niemczech pracował jako proboszcz na terenie diecezji limburskiej, między innymi w Reinholterode (od 15 II 1946), w Dornburg–Thalheim (od 1953), Limburg–Ahlbach, we Frankfurcie nad Menem: w Sossenheim i Höchst (1958), w Bad Camberg–Würges (1 V 1965). W latach 60. XX wieku działał w organizacjach zrzeszających niemieckich mieszkańców Tczewa. Od 1 VI 1972 na emeryturze. Pochowany na cmentarzu parafialnym w Taunusstein–Wehen.
Bibliografia:
Archiwum Archidiecezjalne w Gdańsku, sygn. II p, 111: Paul Preuss.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej oddział w Gdańsku, sygn. IPN Gd 604/195: Akta w sprawie karnej prowadzonej przeciwko: Paweł Preuss.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, sygn. IPN GK 164/5403: akta w sprawie Preuss Paweł.
Leksykon kapłanów wyświęconych w latach 1869–1945 pracujących w diecezji gdańskiej, oprac. Maciej Kwiecień, Gdańsk 2014.
Nadolny Anastazy, Słownik biograficzny kapłanów wyświęconych w latach 1921–1945 pracujących w diecezji chełmińskiej, Pelplin 2021.
Plenkiewicz Maciej, Kościół katolicki w Wolnym Mieście Gdańsku 1933–1939, Bydgoszcz 1980.
Spicer P. Kevin, Księża Hitlera. Kler katolicki i narodowy socjalizm, Gdańsk 2024.
Stachnik Richard, Danziger Priesterbuch 1920–1945; 1945–1965, Bonn 1965.
Stachnik Richard, Die Katholische Kirche in Danzig, Münster 1959.
Sziling Jan, Męczeństwo – Służba – Walka. Duchowieństwo diecezji chełmińskiej w latach drugiej wojny światowej (1939–1945), Toruń 2009.
