Hans von Steen (1754 – 21 IX 1781), starszy gminy fryzyjskiej
Kaznodzieje: Jakob Kliewer (7 I 1743 – 5 X 1826) i Peter Tiessen jun. (2 I 1765 – 1 X 1826)
Jacob Mannhardt (1801–1885), pastor w Gdańsku od 1836
Menonicki dom modlitwy i za nim szpital-przytułek, 1869
Menonicki do modlitwy i zbudowana w latach 1883–1994 plebania
Szpital-przytułek menonicki 1817–1901
Dom modlitwy menonitów, początek XX wieku
Wnętrze domu modlitw menonitów, przed 1945
Dom modlitw menonitów, przed 1945
Dom modlitwy menonitów, przed 1945
MENONICI, chrześcijańskie wyznanie protestanckie o charakterze ewangelikalnym, powstałe na terenie Holandii. Za założyciela uznawany jest Menno Simmons. Głównymi wytycznymi wyznania były: chrzest dorosłych osób, postawa pacyfistyczna, zakaz przysięgania oraz czynnego udziału w życiu świeckim. Podstawą organizacji niewielkich gmin miał być Nowy Testament. Spośród wiernych wybierano nauczycieli, którzy prowadzili zajęcia z młodzieżą oraz usługiwali przy rozdawaniu sakramentów, i diakonów pełniących funkcje pomocnicze oraz opiekujących się ludźmi potrzebującymi. Prześladowani w rodzinnej Holandii, emigrowali.
Na tereny gdańskie najwcześniej zaczęli przybywać w latach 50. i 60. XVI wieku. Część z nich osiedliła się w kilku dużych grupach (tzw. olendrzy) na Gdańskich i Wielkich Żuławach, zajmowali się osuszaniem terenu pod uprawy. Inni osiedli w okolicach Gdańska, stanowiąc obok Szkotów główny trzon zagranicznych rzemieślników, przybyłych tu w 2. połowie XVI i 1. połowie XVII wieku. Jednymi z pierwszych menonitów, notowanych tu przez źródła, byli Dirk Philips i Jan de Verwer.
Menonici dzielili się na dwa ugrupowania: flamandów i fryzów, co znalazło odbicie w osadnictwie. W okolicach Gdańska powstały dwa główne skupiska. Pierwsze, istniejące od XVI wieku, znajdowało się na terenie Starych Szkotów (gmina flamandzka), gdzie biskupi włocławscy osadzali ich ze względu na uprawiane rzemiosła, przynoszące znaczne dochody właścicielom terenu, oczywiście ze szkodą dla gdańskich rzemieślników. W 1727 zakupili tam dwa budynki na cele kultowe, nieco później wzniesiono przytułek. Około 1700 gmina flamandzka liczyła ponad tysiąc wyznawców. Druga gmina, fryzyjska, znajdowała się na tzw. Drugich Nowych Ogrodach (obecnie rejon ulic Jasnej i Wesołej na Siedlcach), jej centrum mieściło się na parceli wykupionej w 1636. Ta wspólnota liczyła około 400 wyznawców.
Starsi gminy flamandzkiej
| 1676
|
Heinrich von Dühren
|
| 1694–1696
|
Albrecht von Dühren (syn)
|
| 1701–1746
|
Heinrich von Dühren
|
| 1746–1775
|
Isaak Stobbe
|
| 1788–1797
|
Heinrich Rohts
|
| 1798
|
Jakob Kliwer
|
| PP, MrGl
|
Starsi gminy fryzyjskiej
| 1690–1709
|
Christoph Engmann (1641 – 9 IX 1709)
|
| 1734–1750
|
Dirk Siemens
|
| 1750–1751
|
Hans von Almonde
|
| 1751–1753
|
Jakob Momber (kupiec z ul. Mariackiej)
|
| 1754–1781
|
Hans von Steen (zm. 21 IX 1781)
|
| 1790
|
Jakob de Veer (2 VI 1739 – 23 VI 1807)
|
| 1797
|
Johann Kauenhowen (1751–1814)
|
| PP, MrGl
|
W Gdańsku menonici odprawiali nabożeństwa w języku holenderskim, dolno- i nowowysokoniemieckim, od 1762 w literackim niemieckim. Zwykle wyróżniali się skromnym, czarnym strojem z białymi elementami. Kilkoro z gdańskich menonitów uwiecznił na rycinach Daniel Chodowiecki. W XVII wieku menonici pojawili się także na Oruńskim Przedmieściu. W 1681 handlem zajmowało się 24 spośród nich, dziewięciu farbiarstwem. Ocenia się, że w okresie nowożytnym stanowili poniżej 1% mieszkańców gdańskich terenów. Z punktu widzenia prawnego byli jedną z niewielu grup wyznaniowych, której odmawiano praw na terenie miasta Gdańska, np. nie mogli uzyskać obywatelstwa miejskiego, nabywać nieruchomości na terenie miasta (omijali ten zakaz, dokonując zakupu przez podstawione osoby); wiele cechów odmówiło im możliwości zostania mistrzami cechowymi. Nie pozwalano im na otwarcie publicznego ośrodka kultu religijnego na terenie miasta.
Wyroby menonickich rzemieślników były konkurencją dla gdańszczan. Menonici reprezentowali różnorakie specjalizacje, jednak głównie tekstylne. Rekrutowali się z nich między innymi płóciennicy, drelicharze i farbiarze, wielu na Pomorzu było pionierami nowych gałęzi wytwórczości, np. pasamonictwa (wyroby pasmanteryjne). Zajmowali się również browarnictwem, gorzelnictwem i destylacją alkoholu. Popularność zyskały menonickie likiery, wśród nich wyroby firmy Der Lachs (Łosoś; zob. Goldwasser). Menonici często łączyli produkcję z handlem, co było zabronione na terenie miasta. Trzeci Ordynek, w części reprezentujący interesy gdańskich cechów, wielokrotnie podnosił kwestię stałego, dodatkowego ich opodatkowania, zamiast tylko okresowego obciążania podatkiem specjalnym.
Menonici oskarżeni byli także przez gdańskich mieszczan o wysyłanie dobrej monety do Holandii, a tym samym o przyczynianie się do psucia ich wartości. W 1677 cechy gdańskie wysunęły propozycję (niezrealizowaną), aby między innymi menonitów usunąć na stałe z terytorium gdańskiego. W 1676 sprawa menonitów gdańskich została podjęta przez malborski sejmik generalny, projekt kolejnych restrykcji wobec nich nie zyskał jednak poparcia trzech największych miast pruskich: Gdańska, Torunia i Elbląga, które go zablokowały. Temat, ponownie bez widocznych skutków, powrócił na sejmiku generalnym w 1697, podniesiony przez katolików i cechy miejskie.
Duże szkody menonickiej społeczności przynosiły działania wojenne toczone w okolicach Gdańska; w ich wyniku traciła ona domy, dobytek i warsztaty pracy, następnie mozolnie odbudowywane przez kolejne pokolenia. Dotyczy to okresu wojen szwedzkich w latach 1626–1629, 1656–1659, tzw. wojny północnej w 1703–1710 i oblężenia Gdańska w 1734 przez wojska rosyjsko-pruskie. Populacja tej grupy społecznej zmalała także w wyniku epidemii dżumy w 1709 ( epidemie nowożytne) oraz z powodu zmniejszenia się skali handlu morskiego Gdańska, widocznej już w 2. połowie XVII wieku i pogłębiającej się w XVIII wieku. Menonici obwiniani byli za to przez gdańszczan, stając się w połowie XVIII wieku obiektem ataków, jakimi były: cofnięcie koncesji gospodarczej, unieważnienie przywilejów królewskich i wprowadzenie podatku o ustalonej wysokości, który płaciła gmina niezależnie od liczby mieszkańców.
Na polecenie króla polskiego Augusta III w 1751 sporządzono spis menonickich nieruchomości na terenie miasta, nabytych w nielegalny sposób, bowiem dalej obowiązywał zakaz osiedlania się ich na terenie Gdańska. Komisja miejska sporządzająca ten wykaz doliczyła się 37 takich posesji. Mimo to w XVIII wieku menonici nadal zajmowali się tradycyjnymi zawodami, także garbarstwem. Paul Witt dzierżawił od konwentu oliwskiego w 1742 młyn garbarski (Lohmühle) nad Stawem Młyńskim (al. Grunwaldzka 533, w XIX wieku młyn Czachowskich, willa Jodłowa), następnie zastąpił go przedstawiciel rodziny Zimmermannów. W XVIII wieku najbogatsi z menonitów tworzyli firmy armatorskie (np. Leonard de Vogel). Według spisu z 1749 w mieście i jego okolicach mieszkało 229 rodzin, liczących około 1300–1500 osób.
Rejony zasiedlenia menonitów
| Rejon zasiedlenia
|
Rodziny
|
| Miasto Gdańsk (Stadt Danzig)
|
38
|
| II Nowe Ogrody (Neugarten)
|
11
|
| Siedlce (Schidlitz)
|
18
|
| Piaskownia (Sandgrube)
|
10
|
| Zaroślak (Petershagen)
|
12
|
| Chełm (Stolzenberg)
|
31
|
| Stare Szkoty (Altschottland)
|
35
|
| Oruńskie Przedmieście (Stadtgebiet)
|
24
|
| Orunia (Ohra)
|
10
|
| Wrzeszcz (Langfuhr)
|
7
|
| Strzyża, Święta Studzienka (Strieß, Heiligenbrunn)
|
4
|
| Nowe Szkoty (Neuschottland)
|
3
|
| Oliwa (Oliva)
|
2
|
| Ostrów (Holm)
|
2
|
| Łostowice (Schönfeld)
|
2
|
| Święty Wojciech i inne podgdańskie miejscowości
|
20
|
| razem
|
229
|
| PP, MrGl
|
Menonici przywiązywali dużą wagę do znajomości Biblii i wynikających z niej nauk. Odbicie tego znajdujemy w ich imionach, wywodzących się w większości z Biblii. Na podstawie drzew genealogicznych kilku gdańskich rodzin (von Dühren, Momber, von Steen) można stwierdzić, że od XVI do końca XVIII wieku wśród mężczyzn przeważały imiona: Adam, Abraham, Bartholomäus, Christoph, Daniel, Elias, Ephraim, Hans (Jan), Jakob, Martin, Nikolaus, Paul, Peter, Robert, a wśród kobiet: Anna, Catharina, Christina, Eva, Florentina, Maria, Sara. W XVII i XVIII wieku nosili charakterystyczne dla nich, obok wymienionych wyżej, nazwiska: von Almonde, Bosch, Conwentz, Fischer, Focking, Stobbe, von Veer, Kliewer, Tiessen, Zimmermann.
Mimo nieuznawania chrztu dzieci zgłaszali (do czasu powstania w 1874 państwowych urzędów stanu cywilnego) w gdańskich kościołach ich narodziny, podobnie małżeństwa i zgony. Do końca XIX wieku dominowały małżeństwa zawierane przez młodych menonitów w obrębie swej grupy wyznaniowej, co powodowało istnienie bliskich więzów pokrewieństwa w grupie społecznej, liczącej w końcu tego wieku około 500–600 osób. Były też wyjątki, np. małżeństwo Karla Albrechta von Bockelmanna, profesora gimnazjum gdańskiego, z menonitką Anną Marią Loewans (1887; ich córką była pisarka Elsa Bockelmann-Faber).
Ważnym wydarzeniem w społeczności gdańskich menonitów było połączenie się w 1808 grup fryzyjskiej i flamandzkiej, w jedną gminę wyznaniową (Vereinigte Friesische und Flämische Mennonitengemeinde), reprezentującą współwyznawców przed władzami państwowymi i miejskimi. Starszym gminy został Heinrich von Dühren. Duże znaczenie miało wejście w życie w lutym 1814 pruskiej ustawy z 8 XI 1810, zwalniającej rzemieślników z obowiązkowej przynależności cechowej, co otwierało drogę do legalnej działalności na terenie Gdańska dla menonickich rękodzielników, browarników i destylatorów alkoholu. Ograniczenia w ich osadnictwie w Gdańsku cofnięto w 1800, po włączeniu miasta do państwa pruskiego. W 1805 na przedmieściach, tradycyjnie przez nich zamieszkiwanych, odnotowano 536 menonitów. Zniszczenie przedmieść w 1807 przyśpieszyło proces naturalnego przesiedlania się menonitów do centrum Gdańska.
Po 1814 w rejonie Wrzeszcza i Starych Szkotów pozostali głównie browarnicy i destylatorzy alkoholu, potrzebujący przestrzeni do wykonywania zawodu. Prawa i obowiązki menonitów w państwie pruskim uregulowało rozporządzenie królewskie z 11 III 1827, a gminy gdańskiej – statut nadany w 1887 przez prezydenta rejencji gdańskiej Friedricha Heinricha von Holwede. W 1904 członkami zarządu gminy menonickiej (Repräsentanten der Danziger Mennonitengemeinde) byli znani gdańscy notable: kupiec i etatowy radca miejski Ernst Adolf Claassen (1838–1915; Claassen), właściciel tartaku Franz Max von Dühren (1838–1920), kupcy Johann Foth, Cornelius Eduard Lepp (1850–1926), Max Wilhelm Loewens (1861–1916), Otto Gustav Momber (1847–1929), profesor Gimnazjum Królewskiego Albert Momber (1837–1909), browarnicy Friedrich Wilhelm Penner (1842–1925) i Wilhelm Jakob Siemens (1835–1905), przemysłowiec August Heinrich Zimmermann (1855–1919).
W życiu gospodarczym Gdańska do 1873 dominowały w browarnictwie rodziny Fischerów i Penner ze Starych Szkotów, Siemens ze Świętego Wojciecha, stanowiąc później nawet konkurencję dla wielkiego browaru w Kuźniczkach we Wrzeszczu. Posiadali znaczący udział w destylacji i przetwórstwie alkoholu, koncentrując jego produkcję w Starych Szkotach, we Wrzeszczu i w samym Gdańsku – wytwórnia likierów von Steen, von Niessen ( likiery). Duże sukcesy odnosili też w handlu tekstyliami oraz w złotnictwie – wspomnieć trzeba tu zwłaszcza rodzinę Momberów (zob. Carl August Momber, Carl Heinrich Momber, kawiarnia Mombera), złotnikiem był pochodzący z Królewca Ludwig Zimmermann (1797–1856), optykiem był Richard Penner (1867– 1944); w 2. połowie XIX wieku reprezentowani byli także w handlu hurtowym (zboże, drewno, cukier), detalicznym w wielu branżach. Byli właścicielami tartaków (bracia Adolf i Franz Claassen, Franz Max von Dühren, zob. przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe). Nastąpił też awans społeczny wielu synów gdańskich menonitów: lekarzami byli Franz Friedrich Fischer, Johannes Penner (1851–1912), Cornelius Penner, prawnikami Georg von Dühren (na Śląsku), profesor Gimnazjum Królewskiego Albert Momber, przyrodnikiem oraz założycielem i dyrektor Muzeum Prowincji Zachodniopruskiej Hugo Wilhelm Conwentz, człowiekiem nauki (między innymi bibliotekarzem w Bibliotece Miejskiej) był Johann Wilhelm Emanuel Mannhardt. Córki pastora Jacoba Mannhardta, Luiza Wilhelmina, Anna i Helena, prowadziły szkołę średnią ( Vorbereitungsschule für Knaben und Mädchen). W 1824 radnym był członek zarządu gminy menonickiej Johann Busenitz ( Busenitz).
W końcu XIX wieku menonici reprezentowani byli w elicie gdańskich sfer gospodarczych oraz w samorządzie miejskim. Byli radnymi i radcami w Zarządzie Miasta, jak Friedrich Eduard Stobbe (1822–1896) od 1865 do śmierci, Ernst Adolf Claassen (1890–1915), Friedrich Wilhelm Penner (1896–1921).
Kaznodziejami u menonitów byli przez ponad dwa i pół wieku współwyznawcy wybierani przez ogół gminy. Od 1774 funkcję tę pełnił Jakob de Veer (1739–1809), gorzelnik z zawodu, autor modlitewników dla członków tej wspólnoty. Na przełomie XVIII i XIX wieku z wyboru: Peter Tiessen sen. (1739 – 23 III 1825), jego syn Peter Tiessen jun. (1764 – 1 X 1826), Jakob Kliewer (7 I 1743 – 5 X 1826), Jacob von Dühren (1767 – 13 IV 1839), Erdmann Stobe (1741 – 22 IX 1824). Po ich śmierci większość elity gdańskiej społeczności menonickiej uznała, że postęp cywilizacyjny wymaga – wzorem innych religii o rodowodzie ewangelickim – wprowadzenia funkcji zawodowego kaznodziei, przygotowanego do misji poprzez studia teologiczne. Po 1824 funkcję tę zaproponowano Jakobowi van der Smissen z niemieckiego Friedrichstadt. Przybył w 1826 do Gdańska, ale w 1829 wyjechał z miasta, a w 1835 zrezygnował z funkcji. Dopiero przybycie do Gdańska młodego kaznodziei Jacoba Mannhardta rozwiązało problem: został on nie tylko kaznodzieją, ale też duchowym przywódcą tej społeczności, wiceprezesem gminy, inicjatorem wielu ważnych poczynań gdańskiej gminy menonickiej. Podobną rolę odegrał potem jego bratanek i następca Hermann Gottlieb Mannhardt.
W latach 1807–1819, po zniszczeniu podczas wojen napoleońskich świątyń menonickich obu gmin, zbierali się w domach prywatnych, w których odbywały się nabożeństwa niedzielne, katecheza. Po 1814 starsi gminy rozpoczęli starania u władz państwowych i miejskich o zgodę na budowę zboru na terenie Gdańska. Początkowo otrzymali zgodę na budowę przytułku; powstał on w 1817 na Zaroślaku, przy An der Mennonitenkirche 2 (ul. Menonitów). Wzniesiony został przez mistrzów: stolarza i cieślę Friedricha Gotthilfa Fuchsa i murarza Johanna Gottfrieda Bretschneidera (1771–1823), kosztem 22 500 gdańskich florenów. Był to jednopiętrowy budynek szachulcowy z 8 mieszkaniami (dwa pokoje i kuchnia) na każdym poziomie, z czterema klatkami schodowymi.
W 1818, po zgodzie władz, obok przytułku menonitów zbudowali nowy dom modlitw. Działkę zakupił za 1000 gdańskich florenów i ofiarował gminie gdański menonicki kupiec Johann Busenitz. Z ramienia gminy budową kierował jej prezes Heinrich von Dühren. Wzorem był dawny, zniszczony w 1807 zbór (Bethaus) z Oruńskiego Przedmieścia. Głównym wykonawcą był Johann H. Bretschneider z synem Johannem Gottfriedem. Koszt budowy prostokątnego, szachulcowego budynku z zakrystią i przedsionkiem wyniósł 46 000 gdańskich florenów, prace wyposażeniowe dalsze 10 500, mała architektura otoczenia – 3250; organy zakupiono w gdańskiej firmie Heinricha Wegnera za 1443 talary. Budynek o wymiarach zewnętrznych 24,5 × 13 m i wysokości 9,5 m (z uzupełnianym z czasem wyposażeniem), dotrwał do 1945, od 1947 będąc świątynią gdańskiego Kościoła zielonoświątkowców.
Kolejne inwestycje gmina poczyniła w okresie 1883–1884, na zapleczu zboru przy ul. An der Mennonitenkirche 2 powstał piętrowy, murowany budynek plebanii z pomieszczeniami dla zarządu gminy (Predigerhaus), obok niego w 1901 nowy murowany budynek szpitala – domu opieki. W 1913 zakupiono organy w gdańskiej firmie Ottona Heinrichsdorffa; pierwszy koncert z towarzyszeniem chóru odbył się 29 III 1914. Podczas I wojny światowej na frontach było prawie 250 członków gdańskiej gminy menonickiej (w tym 62 oficerów, 65 podoficerów, 100 żołnierzy, czterech lekarzy w szpitalach polowych); 20 poległo, 26 zmarło od poniesionych ran. Brak informacji o udziale menonitów w II wojnie światowej. W latach 1945 i 1946 zostali wraz z ludnością niemiecką przesiedleni do Niemiec. PP MrGl
